چرا ایران بازار جذابی برای پرداخت‌های اعتباری خُرد است؟
ارزش بازار BNPL در ایران حدود ۱۶۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است
تاثیرات BNPL بر زندگی و اقتصاد
اگرچه در این سال‌ها، امکان استفاده از کارت‌های اعتباری مانند روندی که بسیاری از کشورهای خارجی روزانه انجام می‌دهند، فراهم نبوده، اما ایرانی‌ها با مفهوم خرید اعتباری بیگانه نیستند. BNPL را می‌توان نمونه مدرنی از خرید نسیه‌ای به حساب آورد؛ یک وام کوچک برای خریدهای خرد که اعطای آن به سرعت (زیر یک دقیقه) انجام می‌شود، بهره‌ای به آن اضافه نمی‌شود و می‌تواند قدرت خرید افراد را افزایش دهد. نازنین دانشور، مدیرعامل تخفیفان در یکی از پنل‌های گفت‌وگویی که در این رویداد ترتیب داده شده بود، این‌گونه از روش BNPL یاد کرد که در این روش، به جای به گردش درآوردن پول نقد، بر «گردش قدرت خرید» در جامعه تاکید می‌شود و با فراهم شدن امکان انجام خریدی که در آن لحظه مشخص توان مالی آن وجود ندارد، هم فرد منتفع می‌شود و هم کسب‌وکار سرویس‌دهنده. وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود در تشریح اثرات به کارگیری این روش، به آماری اشاره کرد که از رشد ۱۷ درصدی قدرت خرید مردم با استفاده از این مدل پرداخت خرد اعتباری حکایت داشت.
طبق توضیحاتی که مجید حسامی، مدیرعامل اسنپ‌پی در این رویداد ارائه کرد، مشتریان، پذیرندگان و ارائه‌دهندگان سرویس، بازیگران اصلی BNPL هستند. وی در تشریح مزیت‌های این روش گفت: ارزش افزوده این سرویس آن است که فرآیندش برخلاف روش‌های سنتی آسان است و اعتبارسنجی و دریافت اعتبار در لحظه صورت می‌گیرد. او معتقد است BNPL می‌تواند قدرت خرید کاربران را افزایش دهد و به گردش بهتر نقدینگی کمک کند. از آنجا که در این حالت شرکت سرویس‌دهنده ریسک عدم پرداخت هزینه توسط مشتری را به عهده می‌گیرد، تسویه آنی با پذیرنده نهایی از حساب شرکت انجام می‌شود و ریسک نکول برای آن به صفر می‌رسد؛ اما از سمت دیگر با تسهیل معامله این دو طرف مساله، خود پلتفرم نیز منتفع می‌شود؛ زیرا این مدل با بهبود تجربه کاربری و رفاه، رضایت و وفاداری مشتری را در پی دارد که باعث افزایش گرایش به استفاده از سرویس این شرکت خواهد شد.
کارشناسان اقتصادی معتقدند که همه‌گیری کرونا، بحران اقتصادی و بحران غذا در سال‌های اخیر، تاثیر بسزایی در رشد گرایش به استفاده از BNPL داشته‌اند. در یکی دیگر از سخنرانی‌های رویداد هفدهم فیناپ، محمدحسین کاشی، مدیرعامل شرکت پرداخت الکترونیک «سداد» با ذکر آمارهایی بر این تاثیرات تاکید کرد و گفت: آمارها نشان می‌دهند که کرونا باعث شده ۵۱درصد از مصرف‌کنندگان آمریکایی به استفاده از این سرویس تمایل پیدا کنند و میزان گردش مالی BNPL در این کشور از ۲۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ به ۹۹ میلیارد دلار در ۲۰۲۱ برسد. هومن امینی، مدیرعامل «دیجی‌پی» نیز با بیان آمارهایی که از پیش‌بینی سهم ۴ درصدی این روش پرداخت اعتباری خرد از کل تجارت الکترونیک جهان تا سال ۲۰۲۴ حکایت داشتند، بر روند رو به رشد استفاده از این ابزار فین‌تکی تاکید کرد.
مقالات مرتبط:
کارشناسان چشم‌انداز کاملا مثبتی برای BNPL متصورند و معتقدند حتی ممکن است در سال‌های پیش‌رو این روش، از روش خرید با استفاده از کارت‌های اعتباری پیشی بگیرد. مدیرعامل اسنپ‌پی در بخشی از صحبت‌های خود به آمارهایی از میزان استفاده کاربران کشورهای توسعه‌یافته از این روش اشاره کرد و گفت: «حدود ۱۲ درصد کاربران این کشورها تمام خریدهای خود را با روش «الان بخر و بعدا پرداخت کن» انجام می‌دهند؛ ۱۰ درصد کاربران به صورت هفته‌ای و ۲۰ درصد از آنها نیز ماهانه از این سرویس استفاده می‌کنند. مدیرعامل شرکت سداد نیز با ارائه آمارهایی از تاریخچه عملکرد BNPL از ابتدای عرضه آن به عنوان یک سرویس پرداخت اعتباری گفت: میزان استفاده از این سرویس برای لباس با سهم ۴۷ درصدی بیش از همه بوده و ۴۴ درصد هم برای کالای الکترونیک از این سرویس استفاده کرده‌اند. »
با این حال روند رو به رشد استفاده از این روش برای خرید کالاهای دیجیتال می‌تواند نشانه‌ای از گرایش کاربران نسل زد (Z) به این روش پرداختی باشد. این اعتقادی است که مدیرعامل اسنپ‌پی دارد و گفت که معتقد است نسل زد (جوانان و نوجوانان) BNPL را به کارت اعتباری ترجیح خواهند داد. از آنجا که جمعیت ایران هنوز نسبتا جوان است و ۷۰ درصد افراد جامعه زیر ۴۴ سال سن دارند، پیش‌بینی می‌شود استقبال از این مدل پرداخت اعتباری در جامعه ایرانی بسیار خوب و به نوعی بتواند جامعه هدف مطلوب این روش باشد. مجید حسامی با اشاره به شرایط کنونی کشور اظهار کرد: «نبود کارت‌های اعتباری، شرایط تورمی و دسترسی نداشتن به وام و تسهیلات از جمله شرایطی هستند که می‌توانند باعث گسترش این سرویس شوند. وی تاکید کرد سرویس «الان بخر بعدا پرداخت کن» در ایران بی‌رقیب است و پتانسیل بازار این مدل پرداخت را چیزی در حدود ۱۶۰۰میلیارد تومان برآورد کرد.
BNPL؛ خوب یا بد؟
با وجود مزیت‌های بسیاری که BNPL در تسهیل انجام پرداخت‌ها و افزایش قدرت خرید افراد داشته است، انتقاداتی نیز به این روش پرداخت وارد است و کارشناسان نسبت به تاثیرات منفی استفاده از این روش هشدار می‌دهند. امینی در بخشی از صحبت‌های خود، به انتقاداتی که به این مدل وارد است اشاره کرد و گفت: افزایش مصرف‌گرایی و تشویق افراد به انجام خریدهای غیرضروری یکی از ایراداتی است که ممکن است به این مدل پرداختی وارد باشد. زیرا اطمینان از اینکه اکنون نیازی به پرداخت هزینه نیست، ممکن است فرد را به «خرید هیجانی» وادارد؛ خریدی که احتمالا بعدا از انجام آن پشیمان خواهند شد و اگر بنا بود از حساب خود پرداخت کند از انجام آن صرف‌نظر می‌کرد. برهم خوردن نظم مالی و سردرگمی کاربر درباره چگونگی تسویه نهایی این وام خرد، دیگر ایرادی است که به مدل «الان بخر و بعدا پرداخت کن» وارد است. از سوی دیگر به دلیل مشکلاتی که در تنظیم‌گری تخصیص اعتبار به افراد وجود دارد، ممکن است بدهی‌ها با توان بازپرداخت افراد همسان نباشند و این موضوع ایجاد مشکل کند.
با این حال با یک حکم کلی نمی‌توان روش «الان بخر، بعدا پرداخت کن» را بد دانست. امیر حق‌رنجبر، مدیرعامل «لندو» در تشریح مزایا و معایب این روش گفت: میزان اثرگذاری روش BNPL بر قدرت خرید، به این بستگی دارد که مبلغ اعطا شده بر اساس نیاز کاربر باشد یا خیر. وی تاکید کرد: نکته‌ای که وجود دارد آن است که اساسا مبالغ خرد ممکن است باعث خرید غیرضروری شوند؛ این در حالی است که تسهیلاتی که مبالغ بالاتری دارند معمولا صرف چنین مواردی نمی‌شوند. حق‌رنجبر افزود: با این حال همچنان معتقدم که چنانچه مبالغ تخصیصی به قدری باشند که به افزایش قدرت خرید مردم کمک کنند، اثرات کلی این روش پرداخت خرد بر اقتصاد کشور می‌تواند مثبت باشد. زیرا این مدل باعث رونق کسب‌وکارهای خرد می‌شود و اثرگذاری این بخش نیز بر تولید ناخالص داخلی بالاست.
مجتبی توانگر، رئیس کمیته اقتصاد دیجیتال مجلس که یکی از میهمانان این رویداد بود، در سخنانی خوش‌بینی خود را نسبت به این روش پرداخت خرد اعتباری ابراز کرد و گفت: چیزی که اهمیت دارد آن است که خدماتی که از طریق صنعت فین‌تک ارائه می‌شود، به بهبود رفاه مردم منجر شود و معتقدم که BNPL هم چنین خاصیتی دارد. وی در تشریح اثرات مثبت تسهیلات خرد بر جامعه گفت: در مجلس، شورایی با نام «شورای اقتصاد» برگزار می‌شود که ریاست آن بر عهده رئیس‌جمهور است و من هم در آن شورا حضور دارم. وی افزود: در شورای قبلی که جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور به نمایندگی از وی در این شورا حضور پیدا کرده بود آماری از وام‌هایی که در شروع همه‌گیری کرونا به مردم اعطا شده بود ارائه شد که اگرچه اکنون مجال بیان دقیق آنها نیست، اما آن اعداد از تاثیر مثبت این وام‌های خرد بر زندگی مردم حکایت داشتند. توانگر تصریح کرد: با نیم‌نگاهی به این مورد می‌توان فهمید که در چنین جامعه‌ای، BNPL می‌تواند خیلی اثرگذار باشد و به افزایش رفاه و بزرگ‌شدن اقتصاد کمک می‌کند. »
چالش جدی اعتبارسنجی
گذشته از تاثیرات خوب و بد این روش پرداخت اعتباری برای جامعه و اقتصاد کشور، مساله رگولاتوری حوزه و فراهم کردن امکانی برای اعتبارسنجی افراد، از جمله چالش‌هایی هستند که تداوم سرویس‌دهی با این روش را با تردیدهایی مواجه می‌کنند. اگرچه فرهنگ خرید نسیه از سالیان پیش در کشور وجود داشته، اما حکایت‌های طنزآمیزی که به بیان عاقبت کار «نسیه فروش» می‌پردازند نیز کم نیستند. این ریسک که در فرهنگ مالی مدرن با «ریسک نکول» از آن یاد می‌شود، به مساله عدم بازپرداخت این وام‌های خرد می‌پردازد.
امینی، مدیرعامل «دیجی‌پی» با اشاره به ریسک‌ها و هزینه‌های وصول مطالبات در این سرویس گفت: طبق آمارها، ریسک نکول پرداخت‌های BNPL در بریتانیا حدود ۱۰ درصد بوده است. او با بیان آمارهایی از برخی رفتارهای مالی ایرانیان بر ریسک‌های احتمالی ارائه این سرویس اعتباری اشاره کرد و گفت: طبق آمارهای بانک مرکزی حدود ۵.۸ درصد از چک‌ها در دی‌ماه ۱۴۰۰ برگشت‌خورده است. همچنین ۵۰ درصد از افراد جامعه یا چک برگشتی داشتند یا نتوانستند اقساط خود را بازپرداخت کنند و این می‌تواند تا حدی ریسک نکول در ارائه یک سرویس اعتباری در ایران را افزایش دهد.
با این حال حق‌رنجبر، مدیرعامل «لندو» نظر دیگری داشت. وی با اشاره به اینکه ریسک نکول لندو (که در زمینه اعطای وام خرید کالا فعالیت می‌کند) در این سال‌ها از ۵.۲ درصد فراتر نرفته است، گفت: این رقم در بخش‌های دیگر مانند بانک مرکزی بسیار بالاتر از اینهاست و باید گفت بازخوردی که از ارائه سرویس اعتباری دریافت کردیم چندان بد نبود.
مهران محرمیان، معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی نیز با اشاره به نگاه مثبت رگولاتور این حوزه به مدل BNPL گفت: اکنون عدم استفاده موثر از اعتبارسنجی جزو مشکلات ماست؛ زیرا اعتبارسنجی پایه اصلی تسهیلات‌دهی است. وی با اشاره به تاثیرات مثبت تنظیم‌گری در توسعه این مدل پرداخت اعتباری گفت: بررسی‌ها نشان می‌دهد که کشورهایی که بر تنظیم‌گری این حوزه تمرکز داشته‌اند، توانسته‌اند توسعه بیشتری در سرویس BNPL داشته باشند و این نشان‌دهنده اهمیت تنظیم‌گری درست در این حوزه است. محرمیان با بیان اینکه خط قرمز بانک مرکزی در مدیریت پرداخت‌های اعتباری، میزان بهره‌ای است که از کاربران گرفته می‌شود، گفت: عموما مخاطبان این مدل پرداخت، کاربران جوان هستند و برای دریافت اعتبار اشتیاق دارند. این گروه ممکن است در زمان موافقت با شرایط پرداخت اعتباری دقت لازم را به خرج ندهند و بعدا با زیان جدی مواجه شوند. از این‌رو وظیفه خود می‌دانیم که به نمایندگی از کاربران نسبت به نرخ بهره حساسیت نشان دهیم.
امیر ناظمی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور نیز در این رویداد، بر ضعف جدی اعتمادسازی و همچنین مکانیزم‌های اعتبارسنجی کشور تاکید کرد و گفت: در کشورهای توسعه‌یافته طیف گسترده‌ای از پارامترها مورد سنجش قرار می‌گیرند تا رتبه اعتباری افراد تعیین شود، اما این سنجش در کشور ما هنوز آنچنان که باید جامع و کارآمد نیست و جای کار بسیاری دارد. از طرف دیگر، عدم تعامل کافی میان بازیگران این حوزه برای به اشتراک‌گذاری مشخصات افراد پرریسک، می‌تواند احتمال زیان آنها را افزایش دهد.
احمد افتخاری، مدیرعامل «آپسان» نیز در سخنانی، بر اهمیت اعتبارسنجی و شیوه صحیح اجرای آن تاکید کرد. وی گفت: «در حال حاضر تمام پارامترهای اعتبارسنجی کشور «پس‌نگر» هستند. یعنی فقط رفتار گذشته فرد را بررسی می‌کنند. » این فعال صنعت فین‌تک افزود: به نظر من توجه به جزئیات بیشتر برای اعتبارسنجی اهمیت زیادی دارد؛ اعتبارسنجی یعنی شهرت و حتی رفتار فرد در شبکه‌های اجتماعی را بسنجیم و حتی به دایره ارتباط افراد هم دقت کنیم. » افتخاری تاکید کرد: «لازم است که فعالان حوزه فین‌تک و لندتک و… باهم تعامل داشته باشند.»
در نهایت تمام سخنرانان و حاضران در این رویداد تاکید کردند که در هر سرویس و ابزاری، اگر جوانب مساله به درستی بررسی شود و رگولاتوری درست و جامعی برای آن پیاده‌سازی شود، می‌تواند به بهبود سطح رفاه جامعه و اقتصاد کشور کمک کند.
