نام نویسنده: شهرام شريف
دنیای اقتصاد – از هلسينكى پايتخت بندرى فنلاند تا SALO كارخانه اصلى گوشى‌هاى تلفن همراه نوكيا يكصد كيلومتر راه است راهى باريك از ميان جنگل، بركه‌ها و آب‌گيرهاى متعدد كه در يكى از معدود روزهاى آفتابى اين سرزمين حتى از پشت پنجره‌هاى نه چندان تميز اتوبوس حامل خبرنگاران نيز خودنمايى مى‌كند.
در كشورى كه سه چهارم مساحتش را جنگل پوشانده وجود چنين مناظرى اصلا غيرطبيعى نيست. اما براى روزنامه‌نگارانى كه عمدتا از كشورهاى گرمسير و خشك آفريقايى و خاورميانه براى اين بازديد 2 – 3 روزه دعوت شده‌اند مناظر آنقدر بديع هست كه تلفن‌هاى همراه عاريه‌اى و مدرن70 N خود را كه به دوربين 2 مگاپيكسلى نيز مجهز است، به سمت اين مناظر نشانه روند.
تعارض ميان طبيعت دست نخورده و پيشرفته‌ترين ابزار ارتباطى قرن – يعنى تلفن همراه – چيزى است كه ذهن را به خود مشغول مى‌كند، آنچه باعث شده كشورى كه تا 30 سال قبل صرفا از طريق منابع و صنايع توليدات جنگلى ارتزاق مى‌كرده و هم اكنون نيز حدود 30درصد از درآمد صادراتى‌اش را همين جنگل تامين مى‌كند به سوى صنايع الكترونيك و مخابرات سوق داده شود، پرسش ساده‌اى است كه مى‌تواند حتى پاسخى به همين سادگى داشته باشد: جنگل!
بى‌شك فنلاند را نمى‌توان با كشورهاى صنعتى مثل آلمان، انگلستان و فرانسه مقايسه كرد كه سابقه و عمر صنايع و پيشرفت‌هاى متعدد آنها در بخش‌هاى مختلف به قرن‌ها مى‌رسد. اين كشور 338هزار كيلومتر مربعى با 5ميليون نفر جمعيت، نمونه يك اقتصاد با رشد سريع طى سه دهه اخير است كه بخش عمده آن نيز مديون رشد در بخش الكترونيك و مخابرات است در سال 1960 تنها يك درصد از صادرات فنلاند را محصولات الكترونيكى تشكيل مى‌داد كه در سال 2000 اين ميزان به 32درصد رسيد.
شاخص‌ترين رشد در اين ميان در زمينه تلفن همراه است به طورى كه هم‌اكنون تنها شركت نوكيا كه مشهورترين شركت اين كشور نيز به شمار مى‌آيد به تنهايى 30درصد درآمد ناخالص ملى اين كشور را برعهده دارد چنين صنعتى همچنين باعث شده تا ضريب نفوذ تلفن همراه در اين كشور از تلفن ثابت هم بيشتر باشد به طورى كه هم اكنون از هر 100 نفر در فنلاند 73 نفر تلفن همراه دارند.
به سختى مى‌توان فنلاند را كه چهره شهرهايش تلفيقى از هيبت شرقى (با شباهت‌هاى آشكار به سن‌پترزبورگ) و نماى غربى است يك كشور كاملا غربى دانست. تاريخ دوگانه‌اى كه اين كشور از يكسو در ارتباط با كشورى مثل سوئد (از نظر نژاد و زبان) و از سوى ديگر به عنوان يك دوك نشين خودمختار با ميراث امپراتورى عظيم شوروى سابق دارد، هنوز هم بر در و ديوار آن خودنمايى مى‌كند. كشورى كه از پيدايش آن توسط گروهى سوئدى حدود 891 سال بيش نمى‌گذرد از يك شانس بالقوه نيز برخوردار بوده و آن اينكه در پرالتهاب‌ترين زمان ممكن از ميان جنگ‌هاى ويران‌كننده دهه‌هاى اخير به سلامت عبور كرده و هيچگاه به طور كامل اشغال نشده است.
تبليغ محصولات كفش شركتRubber works در سال 1916 يكى از سه شركت بنيانگذار نوكيا. در رقابت سنگينى كه در آن زمان در زمينه توليد كفش وجود داشت وضعيت چندان مناسبى نبود اما جنگ جهانى اول و بسته شدن بازار باعث بى‌رقيب ماندن اين كمپانى شد به طورى كه وضع اين شركت به‌گونه‌اى مناسب شد كه توانست در آينده با خريد بخش مهمى از سهام كمپانى كاغذ Nokia ab و همچنين cable works زمينه را براى ظهور يك غول مخابراتى در آينده فراهم كند.
جنگل براى فنلاند مثل سپر و آذوقه – توامان – عمل كرده و طى دهه اخير با پيوستن به اتحاديه اروپا حالا اين كشور چشم نواز به يك قدرت اقتصادى تبديل شده است اين شادى يكى از مدرن‌ترين قوانين جنگل است.
عادت به تغيير
كارخانه SALO برخلاف آنچه از فعاليت‌هاى پيش‌تر عنوان شده آن به ذهن متبادر مى‌شود چندان بزرگ به چشم نمى‌آيد حتى عنوان NOKIA روى ساختمان آن نيز چندان بزرگ‌تر از تبليغات خيابانى آن نيست. پيش از بازديد از خط توليد يكى از مديران اين كارخانه كه هدايت گروه را برعهده دارد از همه مى‌خواهد كه تلفن‌هاى همراه خود را خاموش كنند تا در مسير تولد همتايانشان اختلالى ايجاد نشود. سپس در بازديدى از خط توليد كارخانه كه عمدتا مراحل آغازين آن با استفاده از ماشين‌هاى روبات و مراحل انتهايى و كنترل نهايى آن توسط نيروى انسانى انجام مى‌گيرد، توليد مرحله به مرحله توضيح داده مى‌شود. نه خط توليد و نه مراحل كاملا روباتيك و تست‌هاى فنى آنچنان عجيب و غريب نيست كه كسى را شگفت‌زده كند شايد مهترين نكته‌اى كه مى‌توان به آن اشاره كرد ظرفيت تغييرپذيرى اين كارخانه است كه مدير توليد آن نيز بر آن تاكيد مى‌كند:
دكتر Yrjo neovo رييس دفتر فنى و يكى از اعضاى هيات مديره نوكيا در حال دوچرخه‌سوارى
به همراه يك تلفن همراه كه به واقع اشاره‌اى به mobility )قابليت تحرك) اين محصول است.
به زحمت مى‌شد بين اين فنلاندى جدى اخمالو و نسبتا تنومند و محصولات ظريف اين كارخانه ارتباطى قايل شد اما براى او صحبت كردن از محصولات ظريفى مثل تلفن همراه و مراحل توليد آن چيزى بيش از يك وظيفه به نظر مى‌رسيد:
براى تاكيد بر چنين تييراتى در گوشه و كنار كارخانه انواع و اقسام محصولات سابق نيز در ويترين‌هاى خاصى به نمايش گذاشته شده است. در سال 1982 محصول بى‌سيم دستى نوكيا شامل يك جعبه بزرگ به همراه يك گوشى به وزن ده كيلوگرم بود كه در سال 2002 به يك تلفن دستى 76گرمى تقليل يافت، اين نمونه‌اى از يك تغيير استراتژى نيز هست. در تماشاى ويترين محصولات قديمى هر كسى به ياد نخستين تلفن همراه خود مى‌افتد و آن را به بقيه معرفى مى‌كند، از آنچه حالا به عنوان گوشت كوب (به تعبير ايرانى البته) تا ظريف‌ترين گوشى‌هاى امروزى كه بسيارى در ويترين‌هاى مغازه‌ها خودنمايى مى‌كند.
هرچند پيش از سفر به نظر مى‌رسيد مهمترين بخش از اين بازديد نمود بيرونى اين شركت يعنى مرحله توليد آن باشد اما به واقع شايد بتوان قلب اين شركت را در جاى ديگرى جست و جو كرد، در بخش‌هاى تحقيق و توسعه كه به گفته مسوولان اين شركت حدود يك سوم كاركنان در اين زمينه مشغول به كار هستند.
نوكيا تاكنون بيش از ده‌ها ميليارد يورو در زمينه تحقيق و توسعه هزينه نموده و در كشورهاى فنلاند، چين، مجارستان، هند، آمريكا، انگلستان و آلمان واحد تحقيق و توسعه ايجاد كرده است. چنين روندى باعث شده كه اين شركت براى بازار و سلايق مختلف انواع و اقسام گوناگونى از گوشى‌هاى موبايل را ارائه دهد. چنين شكل نگرشى البته خاص نوكيا نيست بسيارى از شركت‌هاى بزرگ هم‌اكنون واحدهاى تحقيقاتى مجهزى را براى تعيين استراتژى و طراحى محصولات ايجاد مى‌كنند و امروزهِDRبه يك بخش تفكيك ناپذير از صنايع تبديل شده است.
براى شركتى كه تنها در سال 2004 با 54هزار كارمند در سراسر جهان حدود 30ميليارد يورو درآمد خالص داشته و 30درصد از سهم بازار تلفن‌هاى همراه جهان را در دست دارد خرج‌هاى كلان در زمينه بازار دور از انتظار نيست خصوصا براى محصولى مثل تلفن همراه كه به شكل يك كالاى مصرفى درآمده و فواصل تغييرات آن توسط مشتريان نيز روز به روز در حال كاهش است.
بر اساس تازه‌ترين تحقيقات در كشور كويت نوجوانان بين 11 تا 18 سال هر 5 هفته يك بار تلفن همراه خود را تغيير مى‌دهند، شنيدن اين موضوع حتى براى مدير اخمالوى فنلاندى بخش توليد باعث تعجب است
با اين حال هر چند مورد نوجوانان كويتى چندان جدى به نظر نمى‌رسد اما موضوع تنوع‌طلبى نيز شايد يكى از تبعات بازار لحظه‌اى و روز‌به‌روز تلفن همراه است كه حالا كم‌كم گريبان خود شركت‌هاى توليد كننده را مى‌گيرد.
بسيارى از موبايل‌بازان حرفه‌اى همين امروز هم مى‌دانند كه شركت‌هاى توليد كننده گوشى موبايل كم‌كم از منظر جلب نظر توقع آنها عقب مى‌افتند حتى اگر با آخرين سرعت نيز بدوند.
رشد سريع در خاورميانه و آفريقا
خان نوكيا در حومه هلسينكى كه در واقع مغز مديريتى اين شركت به حساب مى‌آيد بيشتر به يك رستوران بزرگ مانند است.
ميز و صندلى‌هاى چوبى، يخچال‌ها و دستگاه‌هاى قهوه متعدد و … همه و همه در مسير رفت و آمدهاى گروه خبرنگاران قرار دارد.
پنجره‌هاى بزرگ اين ساختمان كه در كناره ساحل دريا و منطقه بسيار زيبايى به نام ESPOO واقع شده بهترين فرصت براى گريزاندن نگاه از اسلايدها و برنامه‌هاى فشرده و البته خسته كننده، نمايش عملكرد اين شركت است كه توسط مديران بخش‌هاى مختلف ارائه مى‌شود.
براى يك شركت بزرگ تكرار نام آن در نقاط ليدى براى ارتباط مستمر با جامعه مخاطب بسيار مهم است. در اين عكس از بازى فينال بيسبال در سال 2000 در آمريكا تبليغ نوكيا درست در وسط دروازه واقع شده است. اشاره‌اى غيرمستقيم به goal به عنوان هدف و نه دروازه.
در ميان اينها البته با توجه به مليت روزنامه‌نگاران آن بخش‌هايى كه مربوط به منطقه خاورميانه و آفريقا ارائه مى‌شود و يا توضيح در مورد امكانات محصولات جديد بيشتر مورد توجه قرار مى‌گيرد.
وليد مونيمن معاون ارشد بخش شبكه نوكيا در اروپا و خاورميانه تاكيد مى‌كند كه با اشباع شدن بازار كشورهاى توسعه يافته توجه به بخش‌هايى از جهان از جمله خاورميانه و شمال فريقا در دستور كار اين شركت قرار دارد.
وليد كه فردى با اصالت عرب به نظر مى‌آيد با داشتن دكتراى علوم كامپيوتر از دانشگاه گرنوبل فرانسه پيش‌تر در شركت‌هاى DELL, COMPAQ و زيراكس، عمدتا در زمينه بازار شبكه و در بازار ، كار كرده و منطقه را به خوبى مى‌شناسد، به گفته او بازار اصلى طى سال‌هاى آينده به سمت و سوى غرب آسيا، خاورميانه و شمال آفريقا شيفت خواهد كرد
براى اين منطقه با توجه به شكل متفاوت كاربرانش حتى موضوع مقايسه ميزان مكالمات كاربران تلفن همراه هم يك عامل و نشانه براى توجه به حساب مى‌آيد.
بر اساس آمارها هم اكنون كشورهاى بحرين، كويت، عمان، امارات و عربستان به ترتيب بيشترين مدت مكالمه را در طول روز به خود اختصاص داده‌اند و ايران با متوسط 150 دقيقه در روز – به ازاى هر كاربر – در مكان ششم قرار دارد.
از سوى ديگر اما رشد تلفن همراه در منطقه‌اى كه بخش عمده‌اى از جمعيت آن را مردم فقير تشكيل مى‌دهند كار چندان ساده‌اى به نظر نمى‌رسد. تحقيقات ارائه شده اما نشان مى‌دهد كه بين سال‌هاى 1998 تا 2003 توسعه موبايل توانسته از سويى باعث كاهش شكاف ديجيتالى شود و از سوى ديگر GDP كشورها را نيز افزايش دهد:
ايجاد 90 نمايندگى در سطح منطقه و در نظر گرفتن زبان‌هاى محلى در دستگاه‌هاى ارائه شده از جمله ديگر مباحثى است كه به عنوان فاليت‌هاى نوكيا در اين حوزه ارائه مى‌شود.
وليد اما اشاره خاصى هم به ايجاد نخستين شبكه مجهز GSM منطقه در ايران – در حدود ده سال قبل – و مشاركت در طرح‌هاى فعلى توسعه مخابراتى GC دارد. وقتى از او كه به خوبى با سيستم‌هاى مخابراتى ايران آشنايى دارد درباره مشكلات متفاوت بودن سيستم‌هاى تلفن همراه (نوكيا، آلكاتل و زيمنس) و ارتباط آن با اختلالات مى‌پرسم پاسخى ديپلماتيك مى‌دهد:
وليد مونيمن معاون ارشد بخش شبكه نوكيا در خاورميانه و اروپا :تا سال 2010 بازار تلفن همراه درايران 132درصد رشد خواهد داشت.
هر چند حضور اشخاى مثل وليد با چهره شرقى و لهجه عربى در قلب هدايت‌كننده نوكيا كاملا جا افتاده به نظر مى‌آيد و احتمالا چنين انتخاب‌هاى نسبتا بومى براى نزديكى به بازارهاى مناطق مختلف جهان در ديگر بخش‌هاى نوكيا نيز هدف‌دارانه انجام گرفته، اما فنلاندى‌ها كاملا هيات مديره اصلى اين شركت و پست‌هاى كليدى را در اختيار خود دارند. حتى در SALO هم با وجود آنكه كار فيزيكى كاركنان معدودش سخت و طاقت‌فرسا به نظر مى‌رسد نيز تعداد كاركنان فنلاندى به مراتب بيشتر از كاركنان احتمالا ارزان قيمت‌تر كشورهاى ديگر است از اين‌روست كه حتى در بروشورهاى اطلاعاتى سفارتخانه و بسيارى منابع اطلاعات عموم ديگر نوكيا هر چند يك شركت كاملا خصوصى و در عين حال با گستره‌اى بين‌المللى است به عنوان اصلى‌ترين نماد موفقيت ملى فنلاند معرفى مى‌شود.
بازار بزرگ، رقباى نزديك
هر چند بسيارى نوكيا را با نام تلفن همراه مى‌شناسند اما اين محصول فقط يكى از چهار ستون اين شركت را تشكيل مى‌دهد. مولتى‌مديا، شبكه و راهكارهاى جامع ديگر بخش‌هايى هستند كه نوكيا در آن سرمايه‌گذارى عظيمى انجام داده است.
نوكيا هم اكنون در طرح‌هاى متعددى با شركت‌هايى مثل اوراكل، آى بى ام، سيمانتك و checkpoint ، فوجيتسو و اچ پى شريك است. رقباى اين شركت در زمينه سرويس‌دهى شامل easymobile ، vonage است رقباى بزرگترى كه كار اپراتورى هم انجام مى‌دهند شامل skype ، yahoo ، MSN مى‌شوند. اين سه نام اخير خصوصا طى چند سال گذشته در زمينه خدمات روى وب، موفقيت‌هاى متعددى را كسب كرده‌اند و مزيت‌هايى را نسبت به نوكيا – خصوصا در زمينه خدمات روى وب- دارند. اما در خارج از فضاى شبكه‌اى مزيت‌هاى نوكيا بيشتر به چشم مى‌آيد. برخى رقباى ديگر مثل NEXTEL، ATِT، Cingular ضمن اتحاد يا تلفيق با يكديگر عملا فضاى فشرده رقابتى را به وجود آورده‌اند. در زمينه تلفن همراه نيز رقباى بسيارى نزديك به نوكيا وجود دارند كه يكى از اصلى‌ترين رقبا در همسايگى اين كشور – سوئد- اريكسون است كه با شركت سونى در زمينه تلفن همراه متحد شده است.
چنين فضاى فشرده‌اى عملا رقابت سنگينى را در اين عرصه ايجاد كرده و اطمينان خاطرى براى هيچ شركتى وجود ندارد.
يكى از مديران ، قدرتمندترين بازارهاى تازه مشتركان تلفن همراه را براى سال‌هاى 2004 تا 2009 براى گروه روزنامه‌نگاران تشريح مى‌كند. اشاره مستقيم او به چين و بازار وسيع اين كشور است.
حركت به سمت بهرهگيرى از قابليت‌هاى اينترنتى براى خدمات مخابراتى يكى از الزامى‌ترين كار‌هايى است كه شركت‌هاى مخابراتى همچون نوكيا مجبور به جهت‌گيرى به آن سمت هستند به همين منظور در زمينه بهرهگيرى و انطباق با تكنولوژى VOIP)تلفن‌اينترنتى) سرمايه‌گذارى زيادى براى سال‌هاى آينده صورت گرفته يا خواهد گرفت. مجله وايرد در سپتامبر سال 99 عكسى از جورما اوليا (مديرعامل نوكيا كه گروه خبرى در حسرت ديدنش ماند) منتشر كرد كه در حال فكر كردن به اين موضوع است كه چگونه اينترنت را مى‌توان در جيب جاى داد.
مسوولان نوكيا خبرنگاران را به نمايشگاه محصولات خود مى‌برند و به آنها نشان مى‌دهند كه چگونه مى‌توان با يك تلفن همراه مجهز به RFID به جاى كارت اعتبارى استفاده كرد و به خريد پرداخت و يا يك برنامه تلويزيونى را تماشا كرد و يا تصاوير آن‌لاين ديگر دارندگان يك گوشى دوربين‌دار را مشاهده كرد. خبرنگاران پيش‌تر بخشى از اين امكانات را از طريق گوشى‌هاى نسل سومى كه براى آزمايش دوروزه به آنها ارائه شده مشاهده كرده‌اند.بسيارى از آنها مى‌دانند كه با راه‌اندازى چنين سرويس‌هايى روى شبكه‌هاى تلفن همراه كشور خود، سال‌ها فاصله دارند با اين حال حداقل تجربه 10ساله خود فنلاند و نوكيا نشان مى‌دهد كه چنين هدفى حتى براى محروم‌ترين كشورها نيز چندان دور نيست.
***
در راه برگشت و برفراز جزيره‌هاى پوشيده از جنگل فرصتى براى نگاهى به كتاب اهدايى
است كه تصوير و توضيحى در مورد بازى مار گوشى‌هاى نوكيا و شباهت‌دادن آن به در پيش گرفتن اتراتژى شركت‌هايى از اين دست را شرح داده است:
