زير ساختهاى روبنائى تجارت الکترونيک در ايران

نام نویسنده: محمود بشاش

بخش مقاله ITiran – سخن از تجارت الکترونيک است و موانع و مشکلات پياده سازى آن در ايران. به نظر مى رسد خواننده مى بايست با يک سرى دلايل و بهانه هائى که حکايت از عدم امکان وجود تجارت الکترونيک در ايران است مواجه شود. نبود ساختار بانکى مناسب، نبود زير ساخت هاى حفاظتى و امنيتى، نبود امکانات ارتباطى سريع با شبکه اينترنت و صدها دليل و برهان ديگر که ثابت مى کند ما نمى توانيم تجارت الکترونيکى داشته باشيم.
هرچند خيلى از اين ها درست است و ما هم واقعا نمى توانيم تجارت الکترونيک داشته باشيم ولى سوال اين جاست که اگر همين امروز تمام اين موانع حل شوند، سيستم بانکى اصلاح شود و همين فردا همه مردم يک کارت اعتبارى، مثلا “خريد کارت” داشته باشند، آيا ما صاحب تجارت الکترونيک مى شويم؟ اگر در جواب اين سوال شک داريد به شما کمک مى کنم.
قبل از پرداختن به يک مثال ساده از يک فرايند ساده تجارت الکترونيک، بايد اين توضيح را اضافه کنم که موضوع تجارت الکترونيک، بسيار گسترده است و وقتى که از ان اصطلاح استفاده مى کنيم بايد حتما مشخص کنيم در کدام حوزه مى خواهيم صحبت کنيم. مثلا ممکن است بگوئيد حتى يک سايت ساده وب نيز مى تواند شروع تجارت الکترونيک محسوب شود و يا فروش کالا و محصولات را نشانه تجارت الکترونيک بدانيم. حتى ارتباط هاى تجارى پيچيده بين شرکتها نيز تجارت الکترونيک است. خريد و فروش سهام، شرکت در مناقصه ها، تبليغات کالا و محصولات نيز از ديگر حوزه هاى تجارت الکترونيک هستند. ممکن است منظور ما همه اينها و يا برخى از اينها باشد. آنچه در اين مقاله مورد نظر من است، فرايندى ساده است که سالها در کشورهاى اروپائى و آمريکائى در حال استفاده است و تمام زير و بم آن شناخته شده مى باشد و آن، خريد کالا و خدمات از طريق شبکه اينترنت مى باشد.
بر مى گرديم به ادامه بحث. شما که اين مدت با اينترنت کار کرده ايد و بسيارى سايتها را ديده ايد. امروز تصميم مى گيريد براى تولد پسرتان يک Xbox خريدارى کنيد. مثال Xbox را به اين خاطر انتخاب کردم چون خيلى شناخته شده است و خيلى از مردم در مدت زمان شروع سال نو ميلادى، در روزنامه هاى مختلف خبرهاى زيادى در مورد افزايش فروش اين نوع بازيها توسط اينترنت را خوانده اند. اين يک نوع کامپيوتر است که مخصوص بازى کردن ساخته شده. به تلويزيون متصل مى شود و انواع بازيها با کيفيت بسيار بالا را ارائه مى دهد. شما براى خريد پول داريد، کارت اعتبارى هم داريد، ارتباط مناسب اينترنت هم داريد، به امنيت اطلاعات هم اعتماد داريد و مى دانيد که شماره کارت اعتبارى شما لو نخواهد رفت، خوب، آيا سايت ايرانى را مى شناسيد که همين الان بتوان آخرين قيمت روز Xbox را در آن يافت، اطلاعات فنى اين دستگاه را مطالعه کرد، با ساير دستگاههاى مشابه مقايسه کرد، آنرا انتخاب کرد و در سبد خريد قرار داد، سفارش داد و خريدارى کرد و شب ساعت 8 درب منزل آنرا دريافت کرد؟ نيازى نيست زياد فکر کنيد، جواب اين سوال منفى است يعنى در حاليکه نمونه چنين سايتى در کشورهاى آمريکايى و اروپايى به هزاران عدد مى رسد (کافى است در گوگل جستجو کنيد، حدود يک ميليون سايت در زمينه خريد Xbox پيدا مى کنيد)، در ايران چنين سايتى وجود ندارد.

البته سايتهائى هستند که در زمينه هاى خاصى به ارائه قيمت کالاها مى پردازند و شما مى توانيد سفارش دهيد ولى يک فرايند کامل خريد online، قيمتهاى کاملا به روز و شامل تنوع بالاى محصولات، امکان بررسى مشخصه هاى فنى و امکان مقايسه قيمتها وجود ندارد. حالا فرض مى کنيم چنين سايت يا سايتهائى در ايران وجود داشته باشند. يعنى صدها سايت فارسى که اطلاعات آنها به روز است و شما مى توانيد از طريق کارت اعتبارى خود خريد کنيد و در زمان مناسب کالا را تحويل بگيريد، ولى شما از وجود چنين سايتى خبر نداري. حال راه حل چيست؟ به شب نزديک مى شويد و بايد هديه تولد پسرتان را زودتر خريدارى کنيد. اولين راه براى پيدا کردن سايتهاى فروشگاهى مراجعه به کتاب هاى زرد است که بصورت online، ارائه مى شوند. به کدام سايت ايرانى مراجعه مى کنيد که ليست کامل و قابل جستجوئى از فروشگاههاى الکترونيکى ايرانى را در اختيار شما بگذارد؟ کار سختى است چون چنين سايتهائى يا وجود ندارند و يا اينکه خيلى ضعيف هستند. اکثرا به لينکستان هايى بر مى خوريد که بايد روى همه لينکها کليک کنيد تا به هدف برسيد. نه، اين راه مناسبى نيست، شما براى هر دقيقه ارتباط و هر کيلو بايت اطلاعات داريد هزينه مى کنيد و اصلا هم حوصله نداريد سايتهاى شخصى مختلفى که هر کدام صدها کيلو بايت هستند و زمان زيادى طول مى کشد تا ظاهر شوند را بازديد کنيد. شما مى خواهيد فقط روى نام فروشگاهى که Xbox مى فروشد کليک کنيد چون شما کاربر حرفه اى اينترنت هستيد. خوب، پس چه بايد کرد؟ راه ديگر مراجعه به موتورهاى جستجوى اينترنت است تا از طريق آنها بتوانيد سايت فروشگاه مورد نظرتان را پيدا کنيد.
اولين سايتى که به آن مراجعه مى کنيد Yahoo يا Google است. در قسمت search، کلمه مورد نظرتان را تايپ مى کنيد. بگذاريد کلمه “Xbox online shop” را انتخاب کنيم، کليک مى کنيم و منتظر مى مانيم. ليست سايتهائى که چنين کلمه اى در آن يافت شده ظاهر مى شود حدو 300000 سايت پيدا شده است. اولين آن TopShop است، بعدى Adicor است، سومى GameWaveHouse است.
به شما قول مى دهم نه در صفحه اول و نه حتى در صفحه دهم اين ليست، سايت ايرانى پيدا نخواهيد کرد. پس بهتر است دنبال کلمه ديگرى جستجو کنيم مثلا “Iran Xbox online shop” . در اين حالت، چند سايت در ليست موتور جستجو پيدا مى شود ولى زياد خوش بين نباشيد چون حتى يک مورد از اطلاعاتى که پيدا شده است در مورد موضوع مورد جستجوى شما نيست. همگى فقط شامل کلمات مورد نظر شما هستند ولى در مورد موضوع مورد جستجو نيستند.
ديگر اوضاع پيچيده شده است. چگونه است که با وجود آماده بودن تمام مسائل زير بنائى، حتى بحث فرهنگى که در اين مثال، فرد مورد نظر فرهنگ استفاده و خريد از طريق اينترنت را نيز دارا است، پس چرا در يک فرايند ساده تجارت الکترونيک، شايد هم بتوان گفت ساده ترين فرايند، ناموفق است؟ آيا جواب اين نيست که علاوه بر زير ساختها، مسائل روبنائى که خيلى هم ساده بنظر مى رسند نيز نقش بسيار مهمى در اين زمينه دارند و بايد به آنها توجه کرد؟ يعنى هيچگاه فکر کرده بوديد که يک موضوع ساده مثل حضور سايت در موتورهاى جستجو مى تواند اينقدر مهم باشد؟ فکر مى کرديد اين مسئله از يک سرى توصيه هاى فنى براى بهينه سازى سايت ها براى موتورهاى جستجو فراتر است و حتى در موفقيت يا عدم موفقيت مدل تجارت الکترونيک موثر ست؟
آنچه مورد نظر من است که دوست دارم خواننده به آن توجه کند اين است که براى برقرارى کامل خدمات تجارت الکترونيک، بايد اين موضوع را در نظر بگيريم که براى بستر سازى اين موضوع، نياز به صرف وقت، سرمايه، دانش و نيروى زيادى است. اين چنين نيست که يک شبه صاحب تجارت الکترونيک شويم. توجه داشته باشيم که حتى در ساير کشورها، اين موضوع که مردم به راحتى از طريق اينترنت خريد کنند خيلى به زمان هاى قبل از 3 سال بر نمى گردد ولى زمانى که اين موج به راه افتاد، بسيارى از مسائل کمکى آماده بوده است در غير اين صورت، موفقيت تجارت الکترونيک حتى در آن کشورها هم غير ممکن مى بوده است. مسائل کمکى که مورد نظر من است، نه خيلى پيچيده و يا غير ممکن و نه خيلى فنى است که به عقل ما نرسيده باشد. يک سرى استانداردها، تعاريف، فرهنگ سازى ها و مستنداتى است که در طى سالها وجود اينترنت در جهان، تهيه و تنظيم شده اند.
برمى گرديم به مثال خودمان. بيائيد موضوع مورد بحث را کمى پيچيده تر کنيم، مثلا اگر کاربر ما به زبان انگليسى آشنايى کامل نداشته باشد، که در واقع اين فرض چندان دور از ذهنى نيست چون اصولا تسلط به زبان دوم و مشخصا زبان انگليسى، چندان در ميان ما ايرانيان اهميت ندارد، آنگاه در زمان جستجو دنبال مثلا “خريد ايکس باکس آنلاين” مى گشت که مطمئن باشيد احتمال پيدا شدن حتى يک مورد از آن در گوگل، صفر است. يا اگر مثلا موضوع مورد جستجوى ما، عرق بيدمشک مى بود، نه تنها در جستجوى فارسى نمى توانستيم سايت مورد نظر را پيدا کنيم حتى معادل انگليسى آن کلمه هم يا وجود ندارد يا کسى که آنرا بداند قابل دسترس نيست.
مى خواهيد موضوع را کمى بيشتر پيچيده کنم تا کاملا از امکان تجارت الکترونيک نا اميد شويد؟ اين کار خيلى راحت است، کافى است به اين نکته توجه کنيد که هيچ شرکت ISP در ايران وجود ندارد که به شما در مورد محرمانه بودن اطلاعات شما که از طريق آن شرکت ارسال مى شود ضمانت دهد، مثلا پاى قرارداد شناسه دسترسى اينترنت که شامل اين تضمين است را امضاء کند، اي مورد به اين معنى است که از همان ابتداى راه، اطلاعات کارت اعتبارى شما در معرض خطر است. جلوتر مى رويم و مى بينيم تمام سايتهاى ايرانى در سرورهائى در کشورهاى کانادا يا آمريکا ميزبانى مى شوند که دسترسى مستقيم و فيزيکى به آنها براى مديران سايتها غير ممکن و براى تيم هاى فنى شرکت هاى آن طرف آب، مثل آب خوردن است. يعنى تمام اطلاعات بانکهاى اطلاعاتى سايتها، نه در دست صاحبان آنها که در دست کسانى که حتى يک بار هم آنها را نديده ايم است، مى پرسيد مثلا کدام اطلاعات؟ مى گويم مثلا گزارش سود و زيان سالانه شرکت شما که محرمانه است و براى استفاده در سفر تجارى شما به خارج از کشور، در سايت شما کپى شده است و نبايد در اختيار ديگران باشد.
موضوع جالب شد. گوئى که مسائل زير بنائى و روبنائى دارند جاى خود را عوض مى کنند يا حداقل اينکه برخى مسائل روبنائى دارند مى روند زير تر !
ولى اصولا چرا بحث را از يک مثال ساده به اين جا کشاندم. خوب امکان خريد اينترنتى نداريم، مگر دنيا به پايان مى رسد ؟ اصلا چه ايرادى دارد که نتوانيم Xbox را از طريق اينترنت خريدارى کنيم ؟ البته حق با شما است، شايد واقعا امروز به اين مسئله به صورت يک امکان لوکس نگاه کنيم ولى بيائيد سرمان را از زير برف در آوريم و روزى را ببينيم که دربهاى تجارت جهانى به روى ما باز شود و خود را در دنياى الکترونيک آنطرف مرزها بيابيم. اقيانوسى از اطلاعات و امکانات که حتى کودک 10 ساله آنها خيلى راحت تر و معمولى تر از برخى متخصصين ما از آنها استفاده مى کند. روزى را تصور کنيد که قرار است در يک مناقصه الکترونيک که در کشورى ديگر به راه افتاده شرکت کنيد. روزى که اگر از طريق وب سايت خود فروش انجام ندهيد، ورشکست خواهيد شد. روزى که جلسات شما با طرف هاى تجارى شما از طريق شبکه اينترنت خواهد بود. نگوئيد حالا تا آن روز خيلى وقت داريم، موضوع مربوط به همين يکى دو سال آينده است.
خوب حالا چه نتيجه اى مى خواهم بگيرم. راستش را بخواهيد معمولا ما در مشکلات و معضلات قبل از رسيدگى به اصل موضوع و يدا کردن راه حل مناسب آن، دنبال مقصر مى گرديم. اول بايد مقصر را محاکمه کنيم و بعد ببينيم چه کار براى حل موضوع مى توان انجام داد. معمولا هم خيلى دلمان مى خواهد که خودمان را کاملا مبرى نشان دهيم. ولى در اين موضوع خاص مورد بحث ما، راه گريزى نداريم.
واقعا چرا هنوز مسائل پايه اى و خيلى ساده که براى پيشبرد تجارت الکترونيک ضرورى هستند در کشور ما مورد توجه مناسب قرار نگرفته اند ؟ معمولا اين طرز فکر حاکم است که کارهاى اساسى و بنيادى بايد توسط متولى اصلى آن يعنى دولت ها، انجام شوند و پس از بستر سازى و آماده بودن زير ساختها، نوبت بقيه است که از اين امکان فراهم شده، استفاده کنند. يعنى اين محدوديت که تا دولت ها فلان کار را انجام ندهند و فلان سرمايه گذارى را انجام ندهند، نمى توان کارى از پيش برد، ما براى خودمان خلق مى کنيم و دست و پاى حرکت خودمان را مى بنديم.
در مثال مورد بحث اين مقاله، اگر يادتان باشد در شروع، فرض کرديم تمام مشکلات ارتباطى، امنيتى، بانکى و غيره حل شده است يعنى در واقع فرض کرديم که دولت وظيفه خود را کامل انجام داده است و در آخر به اين نتيجه رسيديم که حتى همه آنها که حل شوند، هنوز قادر به انجام تجارت الکترونيک نخواهيم بود. دولتها وظيفه برقراى ارتباط، يا تسهيل اين کار را دارند، بانکها هم، فعلا که اکثرا دولتى هستند و بايد دولت به مشکل پرداخت اينترنتى سر و سامان دهد ولى باور کنيد طراحى سايتهاى قوى، پرمحتوى، به روز، ايمن، سريع و با امکانات فارسى به عهده دولتها نيست، در ليست مسائل زير بنائى هم نيست. البته زير بنائى به مفهوم اهميت بيشتر يک موضوع نيست.
ممکن است خيلى از مسائل هرچند کوچک تاثير بسيار مهمى در سرعت پيشبرد يک پروژه داشته باشند ولى در ليست کارهاى زير بنائى هم نباشد. وظيفه سرو سامان دادن به اين گونه مسائل، در ليست وظايف شرکتها، افراد، صاحبان سايت، طراحان سايت، آموزشگاهها، اساتيد دانشگاهها و مديران صنايع است. اين وظيفه متخصصين شبکه و خدمات اينترنت است که به اين مسائل بپردازند و موازى با اقدامات دولتها در تسهيل روند استقرار امکانات تجارت الکترونيک، به مسائل تخصصى سروسامان دهند.
هرگز نبايد تجارب ديگران در اين زمينه ها را ناديده گرفت و يا چنين انگاشت که ما راه جديد و خارق العاده اى را مى توانيم پى ريزى کنيم. با خلاقيت و ابداع مخالف نيستم ولى برخى امور را بايد دنباله روى کرد، برخى سوال ها فقط يک جواب دارند. بايد آنچه در جهت زمينه سازى استقرار تجارت الکترونيک در ساير نقاط جهان انجام شده است را مد نظر داشت و تحقيقات و برنامه ريزى اجراى آنها را سريع تر فراهم ساخت.
اين وظيفه به گردن تمام کسانى است که دستى در دنياى الکترونيک و اينترنت دارند. يکى از آنها هم شما هستيد که بايد از همين امروز، تمام سايت خود را بررسى مجدد کنيد، با ديد اينکه آينده تجارت الکترونيک در گرو سايت شما است.
البته زياد هم نا اميد نباشيد، با تمام اين مشکلات، سايتهاى قوى و مفيد در ميان سايتهاى ايرانى يافت مى شوند. حتى براى شما کالا را درب منزل هم مى آورند کلى هم به شما جايزه مى دهند و تخفيف مى دهند. آخرين قيمتهاى بازار را هم برايتان از طريق پست الکترونيک مى فرستند. خلاصه اينکه زياد هم بى انصافى نکنيم. ولى اين را به خاطر داشته باشيم که هنوز خيلى کار داريم که بايد انجام دهيم. اين را هم توجه داشته باشيم که کشور ما در ميان بسيارى از شورهاى جهان، رتبه خوبى از نظر ميزان استفاده از شبکه اينترنت و سرعت رشد آن در جامعه دارد و همچنين مطالب اين مقاله فقط براى کشور ايران صادق نيست و مى توان آنها را بصورت عام نيز مورد بررسى قرار داد.