تأثير سازنده اينترنت بر اخلاق کاربران

نام نویسنده: ميترا ديلمقانى، سيد عليرضا حجازى

همکاران سیستم – در اين مقاله به تأثيرات مثبت اينترنت بر اخلاق کاربران پرداخته شده است. ديدگاه اتخاذ شده در اين مقاله مبتنى بر قابليت هايى است که به صورت بالقوه در اينترنت وجود دارد و مى تواند سبب تسهيل ارتباطات جهانى ميان انسانها، از ميان برداشتن تبعيض ها در دستيابى به اطلاعات و در نهايت ايجاد جامعه اطلاعاتى جهانى شود. از نظر نويسندگان اين مقاله اينترنت عليرغم چهره فناورى – محور[1] خود مى تواند پديد آورنده فضايى باشد که در آن اخلاق و روابط اجتماعى افراد تقويت گردد. معملاٌ از چنين اخلاقى با عنوان “اخلاق سازنده” ياد مى شود. استفاده از اينترنت اخلاق خاص خودش را به شيوه اى خودکار در کاربرانش به وجود مى آورد، کاربرانى که در هر لحظه داده يا اطلاعاتى را توليد مى کنند. از اينرو “اخلاق اينترنتى” جداى از “اخلاق سازنده” نيست. مقاله حاضر با يادآورى امکان همکارى ميان اينترنت و انسان به منظور ارتقاى روابط انسانى و اصول اخلاقى نگارش يافته است.

کليد واژه ها

اخلاق[2] – اخلاق سازنده[3] – اخلاق اينترنتى[4]

مقدمه
موضوعات اخلاقى معمولاً بر مبناى اصول فلسفى يا دينى جوامع مورد بحث و بررسى قرار مى گيرند، مانند اينکه انسان بايد با پدر و مادر، همسر و فرزندان خود چگونه رفتارى داشته باشد؟ پيشرفت هايى هم که در حوزه دانش و فناورى روى مى دهند، گاهى اوقات روابط ميان انسان ها و اصول اخلاقى پذيرفته شده در هر جامعه را به چالش مى گيرند. اغلب در رابطه با انسان و ماشين اين ايده مطرح مى شود که ماشينى شدن جامعه سبب کمرنگ شدن عواطف انسانى و سردى روابط ميان انسانها شده است. چنين ديدگاهى در نگاه اول مى تواند درست به نظر برسد، اما براى دنياى امروز چندان مصداق ندارد. امروزه اينترنت و کاربردهاى گوناگون آن نظير پست الکترونيکى[5]، گروههاى بحث[6]، محاوره مستقيم يا اصطلاحاً چت[7] فرصت هاى جديدى را براى آشنايى ميان کسنى که هرگز يکديگر را نمى شناخته اند، فراهم ساخته است و دوستى هاى جديدى را از نوع مجازى[8] بوجود آورده است که گاهى به دوستى هاى واقعى ميان افراد همفکر و همعلاقه منجر مى شود. بدين ترتيب مى توان انقلاب اطلاعاتى و در رأس آن اينترنت را بر خلاف انقلاب صنعتى و مظاهر آن که سبب جدايى انسانها از يکديگر شد، عاملى پيوند دهنده ميان عناصر انسانى و نزديک کننده جوامع انسانى در نظر گرفت و به تعبيرى در کنار هر رويداد يا تحول تکنولوزيکى مى توان نتايج و تأثيرات مثبتى را نيز مشاهده نمود.

تأثير اينترنت بر روابط اجتماعى انسانها گستره اى فراتر از ابعاد فردى را در بر گرفته است تا آن حد ه در هنگام وقوع بلاياى طبيعى و فجايع انسانى عاملى مهم در انعکاس عواطف و احساسات انسانى به شمار مى رود. نقش راهبردى اينترنت در دو رويداد بزرگ اخير يعنى جنگ در عراق و حادثه سونامى[9] مثال زدنى است. در هر يک از ايندو رويداد، اينترنت جداى از ايفاى نقش اطلاع رسانى خود؛ رسانه اى مهم در اعلام موجوديت گروههاى مختلف اجتماعى جهت حمايت از آسيب ديدگان و جلب کمکهاى مردمى از سراسر جهان بود. بسيارى از کاربران اينترنتى با استفاده از امکانات اين رسانه جهانى به کمک نيازمندان شتافتند.

هدف از بيان اين مطالب ارائه يا القاى يک تفکر مثبت انديش يا خوشبينانه به ذهن خواننده نيست، بلکه تبيين امکان تحقق جامعه اطلاعاتى آرمانى در سراسر جهان است. شکى نيست که همه کاربران اينترنتى به ارزشها و اصول والاى انسانى اهميتى نمى دهند. هکرها[10] يا راهزنان اينترنتى که با شيوه هاى مختلف در صدد نفوذ به نقاط مشخصى از اينترنت هستند، از همين نوع کاربران هستند. اصولاً، اينکه در اينترنت چه چيزى پسنديده است يا چه چيزى نا مطلوب است، همچنان در هاله اى از ابهام قرار دارد.

حتى در تعاريف قوانين بهره بردارى از شبکه کامپيوترى و اينترنت همواره جلب نظر طرفهاى ذينفع مطرح بوده است. گاهى اوقات جانبدارى هاى اقتصادى از توليد کنندگان دانش و اطلاعات به حدى مى رسد که ديگر “حق”[11] يا به عبارت بهتر ارزشى براى کاربران قائل نمى شوند. اين وضعيت در جوامع اقتصادگرايى[12] مانند آمريکا و کشورهاى غربى به خوبى مشهود است. کاربران براى برخوردارى از خدمات پيوسته اطلاع رسانى مجبور به پرداخت هزينه هايى هستند که چندان واقع بينانه به نظر نمى رسند. گستره اقتصاد آنقدر وسيع شده است که ديگر حوزه اخلاق را هم تحت الشعاع خود قرار داده است. امروزه ثروت و پول تنها ارزش اخلاقى پذيرفته شده در بسيارى از جوامع شده و کليه روابط انسانى بر اساس همين عامل تنظيم و بر قرار مى گردد.

اما در حوزه فناورى اطلاعات و ارتباطات و به ويژه اينترنت، گستره اخلاق درست از لحظه اى آغاز مى ود که يک کاربر پشت رايانه شخصى خودش مى نشيند و روى دگمه مرورگر اينترنتى[13] کليک مى کند تا به درون جامعه جهانى اطلاعات گام بگذارد ] 1[. اينکه کسى ميهمان اينترنت باشد و براى اولين بار باشد که از اين رسانه استفاده مى کند، يا از مشتريان پر و پا قرص اينترنتى يا اصطلاحاً “نرد”[14] باشد، زياد مهم نيست. مهم اين است که همه اين افراد تحت محيطى به تبادل اطلاعات با يکديگر مى پردازند که هيچ قانون يا مقرارت رسمى بر آن حاکم نيست. خوب يا بد، درست يا نادرست، بايد يا نبايد؛ همگى تعابير منحصر بفردى هستند که به ازاى تک تک کاربران ميليونى يا ميلياردى اينترنت قابل بررسى و تعريف است.

در چين فضايى تدوين هرگونه قانون و مقررات نه تنها غيرممکن به نظر مى رسد، بلکه مضحک هم جلوه مى کند. چيزى که ممکن است از نظر يک کاربر مطلوب و خواستنى باشد، مى تواند از ديدگاه کاربر ديگرى نامطلوب و ناپسند باشد. اما فصل مشترک همه کاربران از مبتدى گرفته تا پيشرفته، يک چيز است و آن “ساختن”[15] است. همه کاربران اينترنت به نوعى در حال ساختن داده يا اطلاعات هستند. حتى کاربرانى که فقط نقش دريافت کننده[16] يا مصرف کننده[17] اطلاعات را دارند، در واقع به نوعى اطلاعات را در جايى مصرف مى کنند و سبب ساختن چيزى در جايى ديگر مى شوند. بدين ترتيب همه آنها برخودار از نوعى از اخلاق هستند که اصطلاحً “اخلاق سازنده” ]1[ ناميده مى شود.

2. اينترنت: خوب، بد، زشت يا زيبا

با وجود همه مباحثى که تاکنون درباره اينترنت و پيامدهاى استفاده از آن بر اخلاق کاربران مطرح شده است، هنوز به درستى نمى توان تصوير روشنى را در اين خصوص مشاهده کرد. روان شناسان و متخصصان علوم رفتارى اغلب توجه خود را بر جنبه هاى منفى اينترنت معطوف مى نمايند. اين بيشتر بدان جهت است که اين دسته از افراد انسانها را در قالب سوژه هاى مطالعاتى خود در نظر مى گيرند و به علت اضمحلال فزاينده بنيان هاى خانوادگى و ارزش هاى انسانى در جوامع غربى، نقش مخرب اينترنت بيشتر از نقش سازنده آن مورد عنايت محققان واقع شده است. بارزترين مصداق اين وضعيت استفاده نادرست و کنترل نشده کودکان از اينترنت و گمراهى و به خطر افتادن آنها توسط سودجويان اينترنتى است که هر چند وقت يکبار اخبار نگران کننده اى در اين رابطه از رسانه هاى جمعى منتشر مى شود و هوشيارى والدين کودکان را در استفاده آنها از اين رسانه گوشزد مى شود. اما به لحاظ چند جانبه بودن پديده اينترنت، نمى توان نگرشى يک سويه به آن داشت.

به عنوان نمونه هنگامى که بحث تجارت الکترونيکى مطرح مى شود، جنبه هاى سود آور و سرمايه ساز اينترنت بيشتر مورد توجه قرار مى گيرد. حتى از سوى بسيارى از مؤسسات بين المللى نظير يونسکو[18] استفاده از اينترنت به عنوان يک رسانه ارزان قيمت و سهل الوصول جهت حل بحران هاى اقتصادى و فقر در جوامع توسعه نيافته توصيه مى شود. کما اينکه در سخنرانى سال گذشته آقاى کوفى عنان دبير کل سازمان ملل متحد استفاده از اينترنت جهت از ميان برداشتن فواصل طبقاتى در جوامع محروم و عقب مانده قاره آفريقا به عنوان سريع ترين و عملى ترين راه حل پيشنهاد شده بود.

و يا هنگامى که صحبت از تسهيم دانش[19] به ميان مى آيد، حقيقاتاً هيچ رسانه اى نمى تواند جايگزين اينترنت شود و به مثابه يک پل ارتباطى کارآمد ميان پژوهشگران در سراسر جهان عمل نمايد. در چنين حالتى آيا اينترنت خوب است يا بد؟ شت است يا زيبا؟ اگر قدرى منصفانه به اين موضوع نگاه کنيم در مى يابيم که در بسيارى از موارد ملاک قضاوت ما درباره اينترنت سود و زيانى است که به ما و منافع ما مى رساند. چنين ديدگاهى نمى تواند يک جايگاه بى طرفانه در قبال اينترنت داشته باشد. کاربران هنگام استفاده از اينترنت به درستى در مى يابند که آيا اينترنت دارد به آنها خدمت مى کند يا خيانت. البته در سنين کودکى يا نوجوانى چنين تشخيصى قدرى مشکل به نظر مى رسد، اما با رعايت تدابير تربيتى و ايجاد امنيت لازم توسط والدين اين مشکل قابل حل است.

3. نقش اينترنت در ايجاد اخلاق سازنده در کاربران

از جمله مهم‌ترين اقداماى كه مى‌توان از طريق اينترنت سازمان داد، عضويت استادان و متخصصان رشته‌هاى مختلف در گروه‌هاى تخصصى است. با عضو شدن كاربران اينترنت در اين گروه‌ها، آنها مى‌توانند در جريان آخرين اطلاعات موجود در رشته‌هاى تخصصى خود قرار گيرند زيرا همه اعضا در جريان پيام‌هاى علمى كه توسط يك نفر صادر مى‌شود، قرار دارند. در شرايطى كه خطوط ارتباطى از كيفيت لازم برخوردار باشد و در ايستگاه‌هاى محل كار هر دو يا چند طرف امكانات لازم (دوربين ويدئويى …) به سيستم اتصال داشته باشد، مى‌توانند تصوير و فعاليت‌هاى يكديگر را نيز مشاهده كنند.

هم اكنون انجام عمل‌هاى مهم جراحى به شكل هديت از راه دور[20] و با شركت چند متخصص كه هر كدام در گوشه‌اى از دنيا به كار مشغول هستند و مى‌توانند در يك آن ناظر عمل جراحى يا راهنمايى‌كننده آن باشند، در تعدادى از مراكز مجهز درمانى متداول شده است. يكى ديگر از شكل‌هاى نسبتاً رايج اخلاق سازنده كه در سطح كشورهاى اروپاى غربى و امريكا مشهود است، كنفرانس از راه دور[21] مى باشد كه در آن تعدادى از متخصصان (كه هر كدام در يك گوشه از كره زمين زندگى مى‌كنند) با يكديگر درباره موضوع مورد علاقه خود به تبادل نظر مى‌پردازند. اين نوع كنفرانس‌هاى الكترونيك در آينده رواج زيادى خواهند يافت و احتمال مى‌رود كه در مقياس وسيعى از اهميت كنفرانس‌هاى حضورى (كه بسيار پرهزينه‌تر است) كاسته شود ]2[.

در طول چند دهة اخير، مجله‌هاى علمى، در ميان پژوهشگران، نقش ويژه‌اى در برقرارى ارتباطات علمى ايفا كرده‌اند و تعداد اين مجله‌ها در سطح جهان همواره رو به افزايش بوده است. اما با توجه به گسترش شبكه اينترنت، به ويژه در طول 5 سال گذشته، به نظر مى‌رسد كه در سال‌هاى آينده نتوان افزايش تعداد اين مجلات را مانند سال‌هاى گذشته انتظار داشت. همه روزه بر تعداد پژوهشگرانى كه براى انتشار نتايج پژوهش‌هاى خود از اين شبكه استفاده مى كنند، افزوده مى‌شود. آنان مى‌توانند اطلاعات توليدى خود را در اختيار تمامى افرادى كه امكان دسترسى به اين شبكه را دارند قرار دهند و از آنان نيز بخواهند، علاوه بر نظرخواهى، برايشان مدارك علمى مشابهى از همين رهگذر ارسال دارند يا با خود آنان همكارى مستمر داشته باشند ]2[.

همه اين فعاليت ها که در بستر اينترنت انجام مى گيرند و به گونه نوآورى، خلاقيت و سازندگى علمى محسوب مى شوند، سبب تبلور شکل گسترده اى از اخلاق در ميان کاربران مى گردد که اصطلاحاً “اخلاق سازنده” ناميده مى‌شود.

4تعامل و همزيستى جهانى: شكل‌گيرى هويت پويا[22]

واقعيت اين است كه گسترش شبکه جهانى اينترنت فاصله‌ها را كم كرده و به ايجاد نوعى تشابه، به ويژه در جوانان، انجاميده است. اعضاى كميسيون توسعه سازمان ملل متحد ]3[ گزارش داده‌اند كه در گردهمايى‌هاى خود در شهرهاى قاره‌هاى گوناگون، شاهد بوده‌اند كه جوانان خيلى شبيه به هم شده‌اند و اين شباهت، با رنگ باختن مرز جوامع و رفتن به سوى نوعى جامعه اطلاعاتى و شبكه‌اى، بيش‌تر شده است.

اما بايد توجه داشت كه به يمن گسترش وسايل ارتباطى و رسانه‌ها، جوامع مختلف اگر آگاهانه و با برنامه‌ريزى عمل كنند، مى‌توانند براى تحولات مثبت از آن استفاده كنند و به نوعى همزيستى سالم جهانى دست يابند. مبارزه با مواد مخدر در سطح جهانى، حفظ محيط زيست، همبستگى انسان‌ها، احترام به حق حيات، محترم بودن حريم زندى خصوصى افراد، احياى حقوق مادران و كودكان، تأكيد بر عدالت جهانى، گرامى داشتن كرامت انسان‌ها و توجه به حقوق اقليت‌هاى دينى و اجتماعى، توسعه پايدار و اجازه مطرح شدن ساير فرهنگ‌ها و ارزش‌ها مباحثى هستند كه مى‌توانند با بهره‌گيرى از همين فضاى موجود اطلاعاتى، وجه ديگرى را در تعامل فرهنگ‌ها نشان دهند.

5. کثرت‌گرايى فرهنگى[23]

اصطلاح پديده چندفرهنگى[24] ما را به شناسايى و حتى گرامى داشتن ديگران، درست به همان گونه‌اى كه هستند، بدون سقوط به نژادپرستى، به شكل درست آن دعوت مى‌كند. در اين عصر، كليد واژه رايج تساهل و تسامح[25] بود. اين كليد واژه به معناى پذيرش تفاوت ميان “ما” و “آنها” است اما در کاربرد امروزه خود انسانها را به بردبارى در برابر تفاوت‌هاى يکديگر فرا مى‌خواند]4[. اينترنت، با جهان گسترى چشمگير خود، فرض را بر اعتبار همه دعاوى درباره حقيقت مى‌گذارد، بدون آن كه در چاله نسبى‌گرايى محض بيفتد. نسبى‌گرايى بيش از حد شالوده هر گونه گزاره اخلاقى و همراه آن، شالوده‌هاى اخلاقى زندگى عمومى را سست مى‌كند.

جهان‌گسترى جامعه اطلاعاتى که در قالب اينترنت تبلور يافته است راه را براى كسانى كه اقليت ناميده مى‌شوند و مى‌خواستند صدايشان شنيده شود هموار ساخته است. بنابراين، پديده چند فرهنگى كه مفهومى تناقض‌نما است هم بيانگر تنوع است و هم وحدت. تنوع لازمه جهان گسترى است زيرا تجلى دلبستگى‌هاى محلى و هويت‌هاى خاص را مجاز مى‌پندارد و در عين حال مستلزم وحدت است زيرا مروج مفهوم دهكده جهانى[26] است ]5[. پديده چندفرهنگى را بسيارى عارضه‌اى مى‌دانند كه خاص مرز ملى معينى است. در واقع، اين پديده به سرعت در حال گسترش به قلمرو بين‌المللى است. همانند نظام اقتصادى جديد، اهتمام براى نظام فرهنگى جديد تاريخ خاص خود را دارد. عصر چندفرهنگى با پيدايش اقتصاد اطلاعاتى که محصول اينترنت است نخبگان اطلاعاتى، طبقه ميانگين و به حاشيه رانده‌شدگان يا فروطبقه را جانشين طبقات پيشين اشراف، متوسط و كارگر ساخت. جامعه جهانى اطلاعاتى که شکل مجسم آن اينترنت مى باشد، آرمان‌هاى تجددخواهانه را در زمينه خردورزى، نبوغ‌ هنرى و فردگرايى به سود ضديت با سرمايه‌دارى، تحقير اخلاق سنتى و پيروى از برابرخواهى تندروانه طرد كرده است.

6. جهانى شدن و حقوق شهروندى

مسلماً يک شهروند در عصر چند فرهنگى داراى حقوق و امتيازات خاصى بايد باشد. ازجمله حقوق مسلم و طبيعى آن حق دسترسى به اطلاعات است که خود منجر به ايجاد حق ديگرى به نام حق استفاده از امکانات و ابزارهاى فناورى اطلاعاتى و ارتباطى است. به گونه اى که يک فرد قادر باشد آزادنه به کاوش اطلاعات بپردازد و نيازمندى هاى اطلااتى خود را برآورده سازد. پس از آن آزادى بيان، و مسأله امنيت حريم خصوصى افراد است. برخى از چالش هاى جديد در اين راستا عبارت است از: اداره حقوق فردى در عصر الكترونيك، محافظت در برابر سوء استفاده هاى الكترونيكى و اطمنيان از ايمنى تعاملات از طريق زير ساختارهاى اطلاعاتى مناسب.

در هر سه دسته موارد مطروحه، عامل اخلاقى و ملاحظات اخلاقى شرط اصلى و ضامن بقاى سالم در اين عصر مى باشد. هر شهروند در ازاى خدمات و حقوقى كه از جامعه دريافت مى دارد موظف به رعايت برخى موارد مى باشد. زندگى در چنين جامعه اى نيازمند كسب يك سرى يادگيرى ها و رعايت آدابى(رفتارهايى) است كه انتظار مى رو هر عضو در جامعه روى خطى[27] بدان پايبند باشد.

جهانى شدن همه چيز را تحت الشعاع قرار مى دهد و ساختار و ماهيت نظام هاى اقتصادى، سياسى و اجتماعى را متحول مى سازد. از طرفى جهانى شدن دو نسبت عمده با فرهنگ ملت ها برقرار مى کند. نخست با تشديد کثرت گرايى درونى، فرهنگ را در آستانه تجزيه شدن قرار مى دهد و سپس جهانى شدن با آغاز جهش بسوى حاکميت جهان شمول راه را براى ادغام فرهنگ هاى ملى، تحت فرهنگى جهان شمول هموار مى کند ]6[.

7. نتيجه

امروزه ورود به دنياى مجازى و يا بعبارت بهتر زندگى در محيط هاى مجازى امرى بديهى به شمار مى رود. لازمه تعامل در اين محيط ها برخوردارى از يکسرى مهارت هاى فنى و رفتارى است. از مهمترين ويژگى هاى اينترنت ايجاد پيوندهاى مناسب بين افراد در اقصى نقاط دنيا مى باشد. فصايى که درآن امکان ايجاد روابط انسانى و اخلاقى ميسر است و مى تواند کانونى براى ايجاد اخلاق سازنده انسانى نيز باشد. در نهايت با نزديک کردن ملت ها به همراه تقويت تعامل و روابط انسانى صحيح ميان آنها ، آرزوى ديرين بشر براى ايجاد آرمان شهر جهانى[28] يا به عبارت ديگر جهانى شدن ميسر خواهد شد.

منابع:

1. Coleman Kari Gwen 2001, “Android Arete: Toward a Virtue Ethic for Computational Agents”, Ethics and Information Technology 3.4, 247-265.

2. Eisenstadt M. and Vincent T. (eds.) 2000, The Knowledge Web: Learning and Collaborating on the Net, paperback edition with new introduction (London: Kogan Page).

3. Floridi L. 2002, “What is the philosophy of information?”, Metaphilosophy, 33.1/2, 123-145, preprint available at: http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/

4. Floridi L. 2003b, “Information Ethics: An Environmental Approach to the Digital Divide”, Philosophy in the Contemporary World, 2002 (9.1), 39-45, preprint available at: http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/

5. Floridi L. and Sanders J.W. 2002, “Computer Ethics: Mapping the Foundationalist Debate”, Ethics and Information Technology 4.1, 1-9, preprint available at http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/

6- ديلمقانى، ميترا و رضا ثاني1382. شهروند الکترونى در عصر اطلاعات. فصلنامه رسانه. سال 14، شماره 3پاييز 1382. ص61-66

——————————————————————————–

[1] Technology-Oriented

[2] Ethics

[3] Constructionist Ethics

[4] Cyber -Ethics

[5] E-mail

[6] Discussion Groups

[7] Chat

[8] Virtual

[9] Tsunami

[10] Hackers

[11] Right

[12] Economy-Oriented

[13] Browser

[14] Nerd

[15] Construction

[16] Receiver

[17] Consumer

[18] UNESCO

[19] Knowledge Sharing

[20] Remote Control

[21] Teleconference

[22] Dynamic Identity

[23] Cultural Pluralism

[24] Multiculturalism

[25] Tolerance

[26] Global Village

[27] Online

[28] Utopia

توضيح: ميترا ديلمقانى عضو هيأت علمى و سيد عليرضا حجازى دانشجوى کارشناسى ارشد مديريت مراکز اطلاع رسانى دانشگاه صنعتى مالک اشترند.