نام نویسنده: فرزاد دانش
شرق – در خبرها آمده بود كه ياهو قصد دارد به لحاظ مالى و سخت افزارى به بنياد غيرانتفاعى «ويكى پديا» كمك كند. اين بنياد، سايت اينترنتى «ويكى پديا» را تاسيس كرده است كه نوعى دايره المعارف اينترنتى رايگان است.
با اين تقسيم، بخش جست و جوى ياهو به بزرگ ترين حامى يا به اصطلاح اسپنسور اين بنياد غيرانتفاعى تبديل شده است. حدود يك سال است كه وقتى كاربر سئوال يا كلمه اى را در باكس جست و جوى ياهو مطرح مى كند در الاى صفحه پاسخ ها بخش هايى از ياهو معرفى مى شوند كه به پرسش كاربر مرتبط هستند.
به عنوان مثال اگر كاربر سئوالى در مورد آب و هوا داشته باشد در صفحه پاسخ ها پيش از مطرح شدن لينك ها و در بالاى صفحه ابتدا لينك هايى معرفى مى شوند كه مربوط به ياهو يا شركاى آن است. در اين مورد بخش آب و هواى ياهو معرفى مى شود. اكنون ياهو تصميم دارد براى حمايت از «ويكى پديا» همين كار را انجام دهد. به عبارت ديگر اگر اين دايره المعارف صفحه يا مقاله اى مرتبط با سئوال كاربر داشته باشد ياهو هنگام ارائه پاسخ هايش در بالاى اين لينك ها ابتدا ويكى پديا و پاسخش را در اولويت قرار داده و بالاى صفحه پاسخ ها معرفى مى كند. ديويد مندلبرات معاون مدير بخش جست و جوى ياهو در مصاحبه با سرويس خبرى IDG گفته است آرمان و رسالت بنيادى ويكى پديا با بخش جست و جوى ياهو همخوانى دارد و هر دو مى خواهند اطلاعات با كيفيت بسيار بالا و مرتبط با نياز كاربر را فراهم آورند. براى سايتى مثل ويكى پديا به عنوان يك سايت غيرانتفاعى، ارائه خدمات با اين حجم و كيفيت، بدون كمك ديگران امكان پذير نيست.
اما چون خدمتى كه آنان در پيش گرفته اند بسيار ارزشمند است و از سويى محبوبيت آن با سرعتى افزايش مى يابد كه اگر به لحاظ سخت افزارى و مالى به آن كمك نشود از عهده ادامه اين خدمات ارزشمند بر نخواهد آمد.
ه اين ترتيب ياهو قصد دارد از طريق معرفى آن در سايت خود به شهرت و عالمگيرى آن كمك كند و از سويى با تامين سخت افزارهاى لازم زيرساخت هاى موردنياز اين بنياد ارزشمند را فراهم آورد.
ويكى پديا دايره المعارف اينترنتى است كه مطالب آن رايگان در اختيار كاربران قرار دارد و اين مطالب حاصل تشريك مساعى داوطلبانه كاربران است. اين سايت اينترنتى كه از سال ۲۰۰۱ ايجاد شده به يكى از محبوب ترين و
پرمراجعه ترين سايت هاى مرجع تبديل شده به طورى كه تا زمان نگارش اين مقاله ۱۹۵ زبان مستقل را پوشش داده و روزانه ۵۰ ميليون مراجعه كننده دارد. از يك و نيم ميليون مقاله اى كه در اين سايت گنجانده شده و رو به افزايش است فقط نيم ميليون به زبان انگليسى، ۲۰۰ هزار مقاله به زبان آلمانى و ۱۰۰ هزار به زبان ژاپنى است. از زمان آغاز آن به عنوان مكمل Nupedia در ۱۵ ژانويه ۲۰۰۱ تاكنون پروژه هاى مشابه آن رو به افزايش بوده و در حال حاضر خدمات مشابه با ويكى پديا كه در حوزه دايره المعارف است به ساير حوزه ها نظير فرهنگ لغت، كتاب و خبر هم بسط يافته و به ترتيب به Wiktionary، Wikibooks و Wikinews شهرت يافته است.
نكته بسيار حائزاهميت در اين دايره المعارف اينترنتى اين است كه هركسى مى تواند مطالب آن را ويرايش كند و تغيير دهد. همين موضوع بزرگ ترين نقطه ضعف اين دايره المعارف نيز به حساب مى آيد چون هيچ تضمينى وجود ندارد كه عده اى از سر لاابالى گرى و بى قيدى به ويرانى اين دستاورد بزرگ خرد جمعى انسان ها نپردازند. به عبارت ديگر ماهيت باز اين سايت اينترنتى باعث مى شود كاربر نتواند بدون دغدغه به درست بودن مطالب آن اطمينان كامل داشته باشد.
هنوز بسيارى از منتقدان و طرفداران دايره المعارف هاى سنتى و متعارف اين سايت اينترنتى را به عنوان يك مرجع قبول ندارند و وضعيت آن بسيار جنجالى و اختلاف برانگيز است. از سويى طرفداران و كاربران ويكى پديا به خاطر مزاياى فراوانى كه دارد به تمجيد و تحسين آن مى پردازند. از جمله اين كه رايگان و قابل ويرايش است و اين كه موضوع هاى بسيا متنوعى را پوشش مى دهد و در دل هر متن كلماتى كه راجع به آن يك مقاله مستقل وجود دارد به صورت لينك مشخص شده و كاربر مى تواند روى آن لينك، كليك كرده و به متن كامل آن مقاله مستقل دسترسى پيدا كند. اما مهم ترين انتقاد منتقدان به اين دايره المعارف اينترنتى اين است كه نمى توان به راحتى از موثق بودن اطلاعات آن اطمينان حاصل كرد. پشتوانه دايره المعارف هاى متعارف و چاپ شده، كتاب ها، رسانه هاى گروهى و دانشگاه ها به حساب مى آيند در حالى كه تكيه مقاله هاى ويكى پديا برGNU FREE Documentation License است.
• هدف از ايجاد اين دايره المعارف
جيمى ويلز مديرعامل اين بنياد غيرانتفاعى درباره دف از ايجاد اين بنياد مى گويد: «ويكى پديا تلاشى براى خلق دايره المعارف رايگانى است كه بالاترين كيفيت را داشته باشد و دانش مورد نياز كاربران را به زبان خودشان فراهم آورد.» اگر مى خواهيد به متن كامل اهداف ويلز آشنايى پيدا كنيد كافى است در خود سايت ويكى پديا Walesgoal را مورد جست وجو قرار دهيد كه شما را به آدرس en.Wikipedia.org/Wiki/Wikipedia # endnate-Walesgoal رهنمون مى شود.
فلسفه ايجاد اين سايت به نام آن بازمى گردد كه لغتى از زبان مردم هاوايى است. در اين زبان «Wiki Wiki» به معنى «سريع» است. قصد بنيانگذار اين دايره المعارف آن است كه مجموعه اى بيافريند كه كيفيت آن از بريتانيكا و آمريكانا بهتر باد در صورت نياز قابل چاپ روى كاغذ باشد.
پروژه هاى مشابه ديگرى براى ايجاد دايره المعارف اينترنتى تاكنون به اجرا درآمده، معروف ترين آن بعد از ويكى پديا، دايره المعارف اينترنتى دانشگاه استانفورد است؛ Nupedia كه ديگر فعال نيست. وب سايت هاى ديگرى وجود دارد كه طراحى و اداره آن متكى به فرد است مثل سايت h2g2، everything2 سايت هايى هم وجود دارند كه دست اندركاران آن جمعى از افراد هستند مثل Susning-nu يا enciclopedialibre اما هيچ يك جايگاه Wiki را پيدا نكرده اند.
مطالبى كه در اين دايره المعارف منتشر مى شوند حق كپى رايت به شيوه متعارف در مورد آن صدق نمى كند در عوض همه مطالب آن براى كسانى كه از قانين GFDL پيروى مى كنند مجاز است. آن بخش از ويكى پديا كه از قوانين كپى رايت موجود استفاده كرده رايگان نيست و از همان قواعد متعارف پيروى مى كند. بعضى از عكس ها صوت ها و تصاويرى كه در اين دايره المعارف رايگان در اختيار گرفته و قواعد و اصول كپى رايت در آن حاكم است فقط براى استفاده منصفانه رايگان و مجاز است. به عبارت ديگر برخى از مطالب ويكى پديا به آثارى بازمى گردد كه در اصل كپى رايت دارند و كاربر فقط حق دارد يك يا چند نسخه از آن را داشته باشد و به دوستانش معرفى كند اما حق ندارد آن را تكثير كند. [به اين نوع استفاده از آثار حاوى كپى رايت استفاده منصفانه يا Fair use مى گويند]
با اين كه بسيارى از منتقدان به موثق بودن اين دايره المعارف تشكيك كرده اند با اين همه بسيارى از رسانه هاى معتبر، دانشگاه ها و حتى سازمان هاى خبرى از ويكى پديا به عنوان مرجع نام برده يا حداقل از آن بهره گرفته اند اما هنوز در مطالعات آكادميك، كتاب ها، كنفرانس ها و پرونده هاى قضايى، ويكى پديا كمتر به عنوان مرجع مورد استفاده قرار گرفته است.
• ويراست هاى مختلف در زبان هاى مختلف
در حال حاضر اين سايت اينترنتى قابليت ارائه خدمات در ۱۹۵ زبان مختلف را دارد اما فعلاً فقط ۹۲ زبان مستقل در آن فعال هستند [خوشبختانه زبان فارسى هم در اين سايت فعال است اما تعداد مقاله ها آن خيلى چشمگير و قابل فخر و مباهات نيست]. زبان هايى كه از همه بيشتر فعالند عبارتند از: انگليسى، آلمانى، ژاپنى، فرانسوى و سوئدي. هر ويراست اين دايره المعارف از ويراست زبان ديگر كاملاً جدا و مستقل است. [به عبارت ديگر اطلاعاتى كه در زبان فارسى از فردوسى وجود دارد همان اطلاعات يا ترجمه همان اطلاعات به زبان انگليسى نيست و با هم فرق دارد.]
• مقاله ها فرم نهايى ندارند
هركسى مى تواند مطالب اين سايت را تغيير دهد و تغييرات را بلافاصله مشاهده كند، چون طراحان اين سايت معتقدند خرد جمعى انسان ها باعث بهبود محتويات اين سايت مى شود همان طور كه سيستم عامل لينوكس و كدهاى آن در اختيار مردم قرار گرفته و تاكنون به اثبات رسانده كه خرد جمعى باعث بهبود آن شده و لاابالى گرى يا بى قيدى باعث ويرانى آن نشده است. در حالى كه سيستم عامل ويندوز كه كدهاى آن در اختيار مردم نيست بيشتر در معرض هجوم و ناامنى قرار گرفته است تا جايى كه روزى نيست به اخبار اينترنت مراجعه كنيد و مايكروسافت اصلاحيه اى براى نرم افزارش پيشنهاد نكرده باشد.
چون اين سيستم عامل نواقص زيادى دارد و مايكروسافت براى حل و فصل آن متكى به متخصصان خودش است. در حالى كه لينوكس متعلق به همه مردم است و به اصطلاح open Source است، يعنى منبع و كدهاى اصلى آن در اختيار همه متخصصان دنيا است. طراحا ويكى پديا معتقدند كه اگر باز و آزاد باشد روز به روز بهتر خواهد شد. به همين دليل تغيير مطالب آن براى كسى افتخار نمى آفريند و هيچ گروهى ويراستارى آن را برعهده نمى گيرد و هيچ كاربر يا گروه ويراستارى متولى آن نيست. در بعضى از موارد كه ميان كاربران اختلاف نظر وجود دارد جنگ ميان كاربران اتفاق مى افتد (براى اطلاعات بيشتر در خود سايت ويكى پديا كلمه Editwar را جست وجو كنيد.) از نظر سازندگان و طراحان تكامل اين سايت از قواعد تكامل در طبيعت پيروى مى كند و تئورى هاى داروين نيز در مورد آن مصداق دارد. به اين ترتيب اگر شما امروز به ويكى پديا مراجعه كنيد و معنى كلمه اى را در آن سراغ بگيريد ممكن است بعد از مدتى دوباره به آن مراجعه كنيد اما تمام اطلاعات آن را تازه و جديد بيابيد. براى همين هرگز در اين سايت نمى توانيد انتظار داشته باشيد به مقاله اى بربخوريد كه فرم نهايى آن باشد.
• سياست ها و مرامنامه
ويكى پديا از داوطلبان تشريك مساعى در اين سايت خواسته است كه به يك مرام پايبند باشند و آن «داشتن ديدگاه خنثى» است (neutral point of view) كاربران مى توانند نقاط اختلاف يا مناقشه در يك بحث را معرفى كنند اما نمى توانند به طرفدارى يا مخالفت بپردازند. ايده آل اين است كه تمام نظرها در مورد يك موضوع به صورت منصفانه مطرح و قضاوت بر عهده خواننده گذاشته شود. ضمن آن كه ميزان پرداختن به نظرها بايد متناسب با طرفداران آن باشد [مثلاً اگر در جامعه اى ۸۰ درصد طرفدار يك موضوع و ۲۰ درصد مخالف آن هستند نوع پردازش بايد متناسب با همين درصدها باشد].
از لحاظ صاحبان اين سايت عقيده ها و تئورى هايى كه تاكنون در جايى به چاپ نرسيده باشند و تحقيق اصل يا «original research» به حساب مى آيند نبايد در اين سايت منتشر شوند. براساس مرامنامه اين سايت، انتشار «تحقيق اصل» با اصل «داشتن ديدگاه خنثى» منافات دارد. بنابراين نبايد در اين سايت ايده هاى جديد يا عقايد و نظرات شخصى كاربران درج شود. ويكى پديا اگر تشخيص بدهد كه كلمه اى يا مقاله اى مناسب اين دايره العارف نيست آن را حذف خواهد كرد.
• نويسندگان ويكى پديا
هر كاربرى مى تواند نويسنده اين دايره المعارف باشد و هيچ يك از كاربران در اين سايت بر ديگرى برترى ندارد. اما به هر حال صدها تن از برنامه نويسان، طراحان وب سايت و نويسندگان مراقبت از اين سايت را بر عهده گرفته اند. كارشناسان فنى در بنياد ويكى پديا يك حق يا امتياز انحصارى دارند و آن اين است كه جلوى پاك شدن مقاله هاى اين سايت را بگيرند و هر كجا كه كاربر براساس مرامنامه و سياست هاى اين سايت از جمله «داشتن ديدگاه خنثى» عمل نكرد از ادامه كار وى جلوگيرى به عمل آورند. در ژانويه ۲۰۰۵ (بهمن ۱۳۸۳) ويكى پديا ۱۳ هزر كاربر فعال داشت كه در هر ماه حداقل ۵ بار مطالب را ويرايش مى كردند. ۹ هزار نفر از آنها متعلق به سه زبان انگليسى، آلمانى و ژاپنى بودند. ۳ هزار كاربر هم وجود داشتند كه بسيار فعال بوده و در ماه ۱۰۰ ويرايش انجام داده بودند.
• ارزيابى ويكى پديا
از نظر تحليلگران وجود اين بنياد و دايره المعارف اينترنتى رايگان آن نوعى آزمون اجتماعى در حوزه «دموكراسى و آنارشى» است. به هر حال هر كس كه به ويرايش متن هاى اين دايره المعارف مى پردازد در مقابل نظراتش پاسخگو است و از مطالبى كه استفاده كرد، بايد بتواند دفاع كند. با اين وصف به لحاظ قابليت اعتماد، جامعيت و وثوق (موثق بون) هنوز جايگاه بالايى پيدا نكرده و هنوز در كتابخانه ها، دانشگاه ها و غيره به عنوان مرجع كاربرد كمترى دارد. منتقدان مى گويند چون هر كسى مى تواند آن را تغيير دهد بنابراين قابل اعتماد و قابل اتكا نيست.
گاردين در سال ۲۰۰۴ با فليپ برادلى، يكى از كتابداران معروف انگليسى مصاحبه كرد. برادلى در اين مصاحبه گفت از ويكى پديا استفاده نمى كند و اطلاع ندارد كه آيا كتابدارى وجود دارد كه از آن به عنوان مرجع استفاده كند. وى مهمترين مشكل آن را نداشتن يك متولى عنوان كرد. «ته پاپاس» ويراستار اجرايى بريتانيكا نيز در مصاحبه با گاردين مى گويد: «ويكى پديا بر اين فرض بنا نهاده شده كه اصلاحات مستمر باعث بهبود و كامل شدن آن مى شود اما اين فرض هرگز به اثبات نرسيده است.» «دانا بويد» Dana Boyd هم مى گويد: «[ويكى پديا] هرگز به يك دايره المعارف تبديل نخواهد شد، اما به هر حال مى توان گفت كه حاوى دانش است و براى مقاصد ديگر [غير از كاركرد به عنوان مرجع] بسيار ارزشمند و مفيد است.» رابرت مك هنرى ويراستار سابق بريتانيكا هم قضاوت جالبى دارد و مى گويد: «هر چقدر هم كه مقاله اى در ويكى پديا به «قابليت اعتماد» نزديك شود در نهايت همواره راه به روى فضول باشى هاى كم سواد Semiliterate meddler باز است.»
جوابيه هايى به اين انتقادات وجود دارد كه آوردن آن در اين گزارش كوتاه خارج از حوصله خواهد بود. علاقه مندان براى اطلاعات بيشتر مى توانند كلمه wikipedia را در سايت wikipedia. Com جست وجو كنند. در آن صورت اطلاعات كامل ترى به دست مى آورند. اين كه ياهو حاضر شده است حمايت از آن به عمل آورد و به لحاظ مالى و سخت افزارى به آن كمك خواهد كرد نشان مى دهد كه مى توان به آينده آن اميدوار بود.
