زیان اقتصادی اختلال در اینستاگرام

همزمان با افزایش گرایش ایرانیان به استفاده از اینستاگرام و رشد کسب و کارهای کوچک فعال در این پلت‌فرم، اختلال در دسترسی به آن نیز در حال افزایش است. گزارشی که اخیرا توسط یکی از استارت‌آپ‌‌‌‌های ارائه دهنده خدمات لجستیک و فروش اینستاگرامی منتشر شده است، از کاهش فروش این فروشگاه‌‌‌‌ها به دلیل افت بازدید ناشی از اختلال در دسترسی به این شبکه اجتماعی حکایت دارد. این در حالی است که طبق آمارهایی که اخیرا «ابوالحسن فیروزآبادی»، دبیر شورای عالی فضای مجازی در یکی از مصاحبه‌‌‌‌های خود ارائه کرده، اکنون نزدیک به ۵/ ۲‌میلیون کاربر واحد صنفی مجازی در اینستاگرام فعالیت دارند که این تعداد بیش از واحدهای صنفی واقعی (غیرمجازی) است. آمارهای مرکز آمار نیز از وابستگی درآمد حدود ۹‌میلیون ایرانی به این پلت‌فرم حکایت دارد و برآورد می‌شود که ارزش سالانه معاملات فروشگاه‌‌‌‌های آنلاین ایرانی فعال بر بستر اینستاگرام بیش از ۳۲‌هزار‌میلیارد تومان است.

کاهش ۳۵‌درصدی بازدید از فروشگاه‌‌‌‌ها

جدیدترین گزارشی که استارت‌آپ «پادرو» از وضعیت فروش مرداد ماه فروشگاه‌‌‌‌های اینستاگرامی ایرانی انجام داده، نشان می‌دهد که با کندی اینترنت و او‌‌‌‌ج‌‌‌‌گیری اختلال در دسترسی به اینستاگرام، میزان بازدید از این فروشگاه‌‌‌‌ها در مقایسه با تیر ماه، حدود ۳۵‌درصد کاهش  داشته است. برآورد پادرو -که در زمینه ارائه ابزارهای هوشمند برای کمک به بهبود فروش و ارسال سفارش‌‌‌‌های آنلاین فروشگاه‌‌‌‌های اینترنتی فعالیت می‌کند- نشان می‌دهد که در نتیجه این اختلالات، فروش این کسب و کارها بین ۱۰ تا ۵۰‌درصد افت کرده است.

بدون شک عوامل دیگر مانند کاهش قدرت خرید مردم و در اولویت داشتن خرید کالاهای اساسی -که عموما از بسترهایی به‌‌‌‌جز اینستاگرام تامین می‌‌‌‌شوند- در این افت فروش بی‌‌‌‌تاثیر نیستند، اما کاهش میزان بازدید از این فروشگاه‌‌‌‌ها، به خوبی گویای تاثیر قابل‌‌‌‌توجه اختلال در دسترسی به اینستاگرام و در نهایت افت فروش کسب و کارهای فعال در این شبکه اجتماعی است. در بخشی از گزارش «پادرو»، تاکید شده است که برخلاف رشد ۲۵‌درصدی تعداد فروشندگان فعال در پلت‌فرم «پادروشاپ» در مرداد ماه، مجموع فروش انجام شده توسط فروشندگان پادرو تنها ۱۰‌درصد رشد داشته است. بررسی پادرو از تک‌‌‌‌تک ۱۰ فروشگاه برتر در تیرماه و مقایسه بازدید همان فروشگاه‌‌‌‌ها در مرداد، گویای افت ۳۵‌درصدی بازدید این فروشگاه‌‌‌‌هاست. این کاهش، به‌رغم افزایش فعالیت‌های بازاریابی این فروشگاه‌‌‌‌ها از ابتدای مرداد هم‌‌‌‌زمان با شروع اختلالات اینترنت بوده است.

اینستاگرام؛ پراختلال‌‌‌‌ترین پلت‌فرم

اینستاگرام از معدود شبکه‌‌‌‌های اجتماعی خارجی در ایران است که از گزند فیلترینگ در امان ماند. مدیران بخش‌‌‌‌های مختلف ارتباطی کشور، عموما اعمال هرگونه اختلال عمدی بر دسترسی به این پلت‌فرم را انکار می‌کنند، اما در بیست‌‌‌‌وپنجم مرداد امسال، شرکت ارتباطات زیرساخت در اطلاعیه‌‌‌‌ای اختلال گسترده در اینستاگرام را تایید کرد و آن را ناشی از اختلال در مسیرهای ارتباطی شمال ایران دانست. محسوس شدن مشکلات در استفاده از سرویس‌‌‌‌های این شبکه اجتماعی تصویرمحور باعث شد که خبرنگاران در هفته دولت این موضوع را یکی از محورهای سوالات خود از وزیر ارتباطات قرار دهند. در همین راستا، عیسی‌‌‌‌ زارع‌‌‌‌پور در خصوص اختلال شبکه اجتماعی اینستاگرام در روزهای اخیر به خبرنگاران گفت: «در دولت سیزدهم هیچ سیاست جدیدی در مورد پلت‌فرم‌‌‌‌های پرکاربرد خارجی اتخاذ نشده است و هر اتفاقی که می‌‌‌‌افتد مربوط به تصمیمات گذشته است و باید بازنگری شود.» وی افزود: «در مورد اینستاگرام ما برای اینکه کیفیت سرویس‌‌‌‌ها را تضمین کنیم از لینک‌‌‌‌های پیر شده (اختصاصی) استفاده می‌‌‌‌کنیم. بنابراین اگر آن لینک قطع شود آن پلت‌فرم دچار اختلال می‌شود.»

در مجموع چه این اختلال‌‌‌‌های اینستاگرامی عمدی باشد و چه غیرعمدی، آمارهای فنی به خوبی وجود آن را تایید می‌کنند. داده‌‌‌‌های منتشر شده در گزارش اخیر شرکت ارائه‌‌‌‌دهنده خدمات رایانش ابری «آروان»، گویای وجود اختلال جدی در این پلت‌فرم است؛ به طوری که اینستاگرام با اختلاف ۵۷‌درصدی نسبت به دیگر پلت‌فرم‌‌‌‌های دارای اختلال (مانند کلاب‌‌‌‌هاوس و گیت‌‌‌‌هاب) در صدر پراختلال‌‌‌‌ترین پلت‌فرم‌‌‌‌ها در ایران قرار گرفته است. فارغ از این گزارش‌های رسمی، حتی خود کاربران نیز به دفعات از طولانی بودن زمان باز شدن صفحات یا میسر نبودن گاه‌‌‌‌به‌‌‌‌گاه دسترسی به این شبکه اجتماعی بدون استفاده از فیلترشکن خبر داده و گلایه کرده‌‌‌‌اند.

عضویت بیش از نیمی از ایرانیان در شبکه‌‌‌‌های اجتماعی

گرایش روزافزون کاربران اینترنت به استفاده از شبکه‌‌‌‌های اجتماعی برای مصارف گوناگون -از معاشرت با دوستان گرفته تا خرید کالا و خدمات- انکارناپذیر است. «نوین‌‌‌‌هاب» شرکت فعال در زمینه مدیریت شبکه‌‌‌‌های اجتماعی، به تازگی در گزارش سالانه خود، داده‌‌‌‌های بسیار جالبی از دنیای شبکه‌‌‌‌های اجتماعی ارائه کرده است. این شرکت با استناد به گزارش «هوت سوییت»، تعداد کاربران شبکه‌‌‌‌های اجتماعی دنیا در سال ۲۰۲۲ را حدود ۵‌میلیارد نفر برآورده کرده است؛ به طوری که می‌توان گفت بیش از نیمی از مردم دنیا، مخاطب این شبکه‌‌‌‌ها هستند و به تناسب علاقه و نیازی که دارند، روزانه از پلت‌فرم‌‌‌‌های اجتماعی مختلف استفاده می‌کنند.

اگرچه عمده فعالیت‌هایی که کاربران در شبکه‌‌‌‌های اجتماعی مختلف انجام می‌دهند، معطوف به سرگرمی است، اما از اهمیت برخی از این پلت‌فرم‌‌‌‌ها در تجارت و کسب و کار نمی‌توان چشم‌‌‌‌پوشی کرد. در بخشی از گزارش «نوین‌‌‌‌هاب»، به محبوب‌‌‌‌ترین شبکه‌‌‌‌های اجتماعی برای کسب و کارها در جهان اشاره شده و در این فهرست فیس‌‌‌‌بوک با ۹۳‌درصد در جایگاه اول است و اینستاگرام و لینکدین به ترتیب با ۷۸ و ۶۱‌درصد در رده‌‌‌‌های دوم و سوم قرار دارند.

با توجه به فیلتر شدن فیس‌‌‌‌بوک در ایران در همان سال‌های ابتدایی فعالیتش، این شبکه اجتماعی چنان که باید مورد استفاده کاربران ایرانی قرار نمی‌گیرد. اما اینستاگرام که در دنیا نزدیک به یک‌‌‌‌ونیم‌‌‌‌میلیارد کاربر دارد، به خوبی توانسته خود را در دل کاربران ایرانی جا کند و به یکی از پرمخاطب‌‌‌‌ترین پلت‌فرم‌‌‌‌های شبکه اجتماعی در ایران تبدیل شود. طبق این گزارش، ۸/ ۲۹درصد از کاربران اینترنت در جهان عضو اینستاگرام هستند که این عدد معادل عضویت ۵/ ۱۸‌درصد از کل مردم کره زمین است.

بر اساس گزارش Datareportal که در زمستان ۱۴۰۰ منتشر شده است، تعداد کاربران اینترنت در ایران ۹۴/ ۷۱ میلیون نفر است. این در حالی است که جمعیت ایران ۵۲/ ۸۵میلیون نفر است. طبق این گزارش، بیش از ۵۵‌درصد ایرانی‌‌‌‌ها در شبکه‌‌‌‌های اجتماعی عضویت دارند و در این میان، گزارش «ایسیپا» نیز نشان می‌دهد واتس‌‌‌‌اپ با حدود ۷۱‌درصد، اینستاگرام با حدود ۵۰‌درصد و تلگرام با حدود ۳۱‌درصد به ترتیب محبوب‌‌‌‌ترین پلت‌فرم‌‌‌‌های شبکه‌‌‌‌های اجتماعی نزد کاربران ایرانی به حساب می‌‌‌‌آیند. یکی از نکات قابل‌‌‌‌توجه این گزارش، رشد حدود ۶۷‌درصدی استفاده از اینستاگرام توسط کاربران ایرانی در حدفاصل خرداد سال گذشته تا امسال است. با توجه به اینکه ماهیت واتس‌‌‌‌اپ برای بیشتر کاربران یک پیام‌‌‌‌رسان تعریف شده است تا یک شبکه اجتماعی، می‌توان اینستاگرام را محبوب‌‌‌‌ترین شبکه اجتماعی برای کاربران ایرانی دانست.

قطب تجارت اجتماعی ایران

سال‌هاست که در سراسر جهان، شبکه‌‌‌‌های اجتماعی به یکی از ارکان مهم تجارت آنلاین کشورها بدل شده‌‌‌‌اند و ایران نیز از این جریان بی‌‌‌‌نصیب نمانده است. داده‌‌‌‌های مرکز آمار نشان می‌دهد که اینستاگرام را می‌توان قطب تجارت اجتماعی ایران به حساب آورد. مرکز آمار در گزارش خود آورده که ۶۵‌درصد کاربران ایرانی از شبکه‌‌‌‌های مجازی و پیام‌‌‌‌رسان‌‌‌‌ها استفاده و ۲۰‌درصد آنها (معادل ۱۱‌میلیون نفر) از طریق شبکه‌‌‌‌های اجتماعی درآمدزایی می‌کنند. در این میان، سهم اینستاگرام از پلت‌فرم‌‌‌‌های مجازی درآمدزا برای ایرانیان چیزی حدود ۸۳‌درصد است که به عبارتی باعث پیوند خوردن درآمد ۹‌میلیون ایرانی به این شبکه اجتماعی می‌شود. بخش زیادی از این محبوبیت، ناشی از هزینه پایینی است که ایجاد یک کسب و کار در اینستاگرام دارد و باعث می‌شود فروشنده محصول یا خدمت، از نیاز به اجاره مغازه یا فروشگاه فیزیکی، متحمل شدن هزینه‌‌‌‌های استهلاک رها شود و با هزینه اولیه‌‌‌‌ بسیار پایین، محصولات خود را در معرض دید‌میلیون‌‌‌‌ها مشتری بالقوه قرار دهد.

در مورد آمار کسب و کارهای فعال در اینستاگرام، ابهامات زیادی وجود دارد، زیرا امکان رصد و شناسایی دقیق تمامی کسب و کارهای فعال بر این بستر میسر نیست. با این حال اخیرا، ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی در مصاحبه‌‌‌‌ای، جزئیات قابل‌‌‌‌توجهی از تعداد کسب و کارهای فعال در این پلت‌فرم ارائه کرد. فیروزآبادی در صحبت‌‌‌‌های خود اعلام کرد که اکنون تعداد ۲‌میلیون و ۴۰۰‌هزار کاربر واحدهای مجازی در اینستاگرام فعالیت دارند که این عدد بیش از آمار واحدهای غیرمجازی یا به عبارتی سنتی فعال است.

در گزارشی که چندی پیش «تکراسا» از وضعیت تجارت اجتماعی اینستاگرام در ایران منتشر کرده بود، تعداد سفارش‌هایی که روزانه در این پلت‌فرم ثبت می‌‌‌‌شوند بین ۳۱۰‌هزار تا ۴۷۰‌هزار سفارش اعلام شد. این گزارش اندازه بازار خرید و فروش محصولات در اینستاگرام را چیزی بین ۱۸‌هزار تا ۳۲‌هزار‌میلیارد تومان برآورد کرد. طبق این گزارش، «پوشاک» با ۱۱۳‌هزار فروشگاه، محبوب‌‌‌‌ترین کالای اینستاگرامی است و «خوردنی و آشامیدنی» با ۷۳‌هزار فروشگاه، «آرایشی، بهداشتی، سلامت» با ۴۲‌هزار فروشگاه، اکسسوری با ۳۸‌هزار فروشگاه و «کیف و کفش» با ۳۲‌هزار فروشگاه، در رده‌‌‌‌های اول تا پنجم محبوب‌‌‌‌ترین دسته‌‌‌‌‌‌‌‌های کالایی اینستاگرام قرار دارند.

تمام این داده‌‌‌‌ها از این حکایت دارند که نمی‌توان از اهمیت پلت‌فرم‌‌‌‌های اجتماعی در تجارت اجتماعی و الکترونیک کشور صرف‌‌‌‌نظر کرد و ایجاد هر محدودیتی، جز دشوار کردن معیشت مردم نتیجه‌‌‌‌ای ندارد. اگرچه برخی مدیران در اظهارات خود از جایگزینی پلت‌فرم‌‌‌‌های داخلی با پلت‌فرم‌‌‌‌هایی مانند اینستاگرام صحبت می‌کنند، اما باید تاکید کرد که پلت‌فرم‌‌‌‌های بومی موجود، هنوز نتوانسته‌‌‌‌اند توجه و اعتماد کاربران ایرانی را جلب کنند و تعداد بسیار پایین کاربران آنها گواه این امر است. از طرف دیگر، هر فروشگاه و کسب و کار فعال در اینستاگرام، طبیعتا سال‌ها وقت‌‌‌‌، انرژی و هزینه را برای جلب‌‌‌‌توجه و رضایت مخاطب انجام داده و به نوعی برند خود را در این پلت‌فرم تعریف کرده است و انتقال آن به یک پلت‌فرم دیگر و جایگزینی آن به سادگی میسر نیست.