مسیر ناهموار رشد اکوسیستم استارتاپی در خاورمیانه در سال 2019

در سالهای اخیر معمولا رویدادهای جذاب و خبرساز در حوزه استارتاپها بیشتر در دایره سیلیکون ولی بوده اند. اما بد نیست سری هم به اکوسیستم فوق العاده جذاب و پویای استارتاپها در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) هم بیندازیم.

ممکن است بپرسید، چرا؟ دلایل این موضوع خیلی ساده است. در واقع کشورهای این منطقه به خاطر موقعیت در حال توسعه شان، تمایل و انگیزه بیشتری برای استفاده از ایده های نوآورانه و تکنولوژیهای روز در راستای پیشرفت با سرعت بیشتر، دارند. علاوه بر این، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا جمعیت قابل توجهی دارند که بسیاری از آنها معمولا با یک زبان واحد یعنی عربی، می نویسند و میخوانند.

هر چند شرایط ایران به عنوان یک کشور فارسی زبان با فرهنگ و جامعهای متفاوت در میان این کشورها کمی پیچیده است، اما جهان عرب هم شامل کشورهایی با قومیتها و فرهنگهای متفاوتی است. در نهایت همه اینها، موقعیت متنوع و خاصی را در این منطقه ایجاد میکند که میتواند برای اکوسیستم فعالیتهای استارتآپی و سرمایه گذاری در جالب باشد.

چشم انداز تامین سرمایه

آمار و اطلاعات نشان میدهد که منطقه MENA در طول پنج سال گذشته روند رشد ثابتی را در معاملات مالی و سرمایه گذاری، پشت سر گذاشته است.

این موضوع از دید تحلیلگران و فعالان استارتاپها دور نمانده است. استارتاپ Magnitt در دوبی که در واقع اطلاعات مربوط به سرمایه گذاریهای ریسک پذیر را برای استارتاپهای جهان عرب ارایه میدهد، به تازگی گزارش سالانه خودش را منتشر کرده است. این گزارش نشان میدهد که حجم معاملات سرمایه گذاری در استارتاپهای منطقه MENA افزایش 80 درصدی از سال 2015 و رشد 3 درصدی از سال 2017، به 366 معامله در سال 2018 رسیده است.

همچنین بر اساس گزارش Magnitt، مجموع سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در این منطقه به حدود 793 میلیون دلار رسیده است که بیش از 80 درصد آن به طور مستقیم و روی استارتاپهای نوپا  انجام شده.

مرتبط: تکنولوژی در برابر تحریم‌ها در ایران

البته اکوسیستم استارتاپی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا هنوز کاملا در مرکز توجه سرمایه‌گذاران جهانی قرار نگرفته‌اند. دو استارتاپ خاص در این منطقه هستند که توانسته اند با سرمایه‌گذاری مستقیم و کلان خارجی راه‌اندازی بشوند و شکل بگیرند.

استارتآپ تاکسی آنلاین Careem در دوبی آنقدر توجه رسانه های حوزه تکنولوژی در آمریکا را به خودش جلب کرد تا در نهایت بعد از شایعات و حواشی زیاد، شرکت بزرگ و شناخته شده آمریکایی اوبر آن را با قیمت 1/3 میلیارد دلار خرید.

شرکت Careem که بارها پیشنهاد خرید توسط اوبر را رد کرده بود، در مجموع 750 میلیون دلار از سرمایه‌گذاران بزرگی مانند Didi Chuxing چینی، Kingdom Holding Company، Rakuten و بسیاری از شرکتهای مهم و مطرح جهان دریافت کرد. جدیدترین سرمایه‌گذاری انجام شده در Careem مبلغ 200 میلیون دلار و مربوط به ماه اکتبر سال گذشته میلادی بوده است.

شرکت سوق Souq هم که در حوزه تجارت الکترونیکی در دبی فعال است، در سال 2017 با قیمت 580 میلیون دلار توسط غول تجارت الکترونیک دنیا یعنی شرکت آمازون خریده شد. آمازون قبل از خرید Souq، در مجموع 460 میلیون دلار در این استارتاپ سرمایه‌گذاری کرده بود.

جغرافیای جذب سرمایه خاورمیانه

هر دو این شرکتها در دوبی در کشور امارت متحده عربی قرار دارند و این موضوع میتواند معنادار باشد. با نگاهی به سهم کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از سرمایهگذاری‌های استارت‌آپی، مشخص میشود که امارت متحده عربی با فاصله قابل‌توجهی از کشورهای دیگر این منطقه، بیشترین میزان این سرمایه‌گذاریها را به خودش اختصاص داده است.

گزارش Magnitt نشان میدهد که 30 درصد از کل سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در استارتاپهای منطقه MENA در سال 2018،  در اختیار شرکتهای مستقر در کشور امارت است.

ممکن است تصور کنید که این اتفاق با توجه به شهرت این کشور به خاطر داشتن ثروت و داراییهای زیاد، چندان هم عجیب و دور از ذهن نیست. با این همه اما 22 درصد از سرمایه‌گذاری‌ها در سال 2018 در کشور مصر انجام شده است و بعد از آن لبنان و اردن به ترتیب با سهم 10 و 8 درصدی در جایگاههای بعدی قرار گرفته‌اند.

«فیلیپ باهوشی» موسس و مدیرعامل شرکت Magnitt معتقد است که امارات متحده عربی، کشور جذابی برای سرمایه‌گذاری است، چون موسسان استارتاپهای موفق در این کشور معمولا فعالان تجاری باتجربه و ماهری مانند مشاوران و مدیرانی هستند که ارتباطات گسترده و درک عمیقی از چالشهای بروکراتیک و صنعتی دارند.

در حقیقت به خاطر همین اکوسیستم بود که فرآیند کارآفرینی مدرن خیلی زودتر از دیگر کشورهای این منطقه، در امارات متحده عربی پذیرفته شد. باهوشی میگوید: «این کشور همچنین بستر خوبی برای رشد استارتاپهای مدل بنگاه به بنگاه یا B2B است، چون بسیاری از شرکتهای بزرگ منطقه در حال حاضر در این کشور مستقر هستند. بنابراین امارات میتواند فضای خوبی برای آزمون و خطا را در اختیار این نوع استارتاپها قرار بدهد، چون نفوذ ابزارهای دیجیتال و تکنولوژیک در میان مردم این کشور بالاست و آنها تمایل زیادی برای صرف هزینه در این زمینه دارند.»

«حسن حیدر» از صندوق سرمایه‌گذاری 500 Startups معتقد است که دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس همچنان تلاش میکنند تا بتوانند با گسترش فضای کارآفرینیشان، سرمایه‌های بیشتری از کشورهای دیگر جهان را جلب کنند. به عقیده او، کویت نمونه خوبی در این زمینه است. حیدر میگوید: «کویت خانه فعالان تجاری ممتاز است و البته نسبت به دیگر کشورهای منطقه، توانسته است میزان زیادی سرمایه خارجی جذب کند.

کویت تنها کشور منطقه است که در طول سه سال گذشته به طور مداوم سرمایه‌ای با ارزش بیش از 100 میلیون دلار جذب کرده است. این معاملات شامل شرکت تحویل غذای Talabat است که در ماه فوریه سال 2015 با قیمت 170 میلیون دلار توسط شرکت آلمانی راکت اینترنت Rocket Internet  خریده شد و البته شرکت Carriage که آن هم در سال 2017 با قیمتی در حدود 100 میلیون دلار توسط شرکت آلمانی Delivery Hero خریداری شد.

مرتبط: راکت اینترنت و شراکت با شرکتهای شورای همکاری خلیج فارس

به جز کویت، عربستان سعودی هم در زمینه استارتاپها رشد کرده است. این رشد تا حد زیادی مربوط به تحولاتی است که در حوزه کارآفرینی در این کشور ایجاد شده؛ موضوعی که در گذشته نگرش منفی به آن وجود داشت. حالا در این کشور حتی تمایل زیادی برای حمایت از کارآفرینانی که کسب و کار نوآورنه‌ای راه‌اندازی کرده‌اند، وجود دارد.

بحرین هم برای نزدیک شدن به دیگر کشورهای در حال رشد منطقه در عرصه تکنولوژی، گامهای بلندتری برمیدارد. مقامات این کشور، کارآفرینان از سراسر دنیا را به این کشور دعوت میکنند. به گفته حسن حیدر، راه‌اندازی یک استارتاپ در بحرین بین 40 تا 50 درصد ارزانتر از امارت متحده عربی تمام میشود و از طرفی این کشور جمعیت تحصیل‌کرده زیادی دارد که اغلب آنها به زبان انگلیسی مسلط هستند.

مرتبط: با مافیای سیلیکون ولی بیشتر آشنا شوید

اما در مصر وضعیت متفاوت است. از نظر کارآفرینان کشورهای منطقه خلیج فارس هزینه آوردن افراد خبره و باتجربه و راه اندازی یک استارتآپ در این کشور نسبتا بالاست. هزینه زندگی در مصر بسیار بسیار پایین است، جمعیت زیاد است، اجباری برای ورود افراد بااستعداد و خبره از خارج وجود ندارد و این کشور مشکلات و معضلات زیادی دارد که باید حل شوند.

از طرفی نیروی تحصیلکرده زیادی در حوزه تکنولوژی در این کشور وجود دارد که انگیزه کافی برای حل این مشکلات را دارند. استارتآپ های مصری گستره متنوعی از فینتکها تا استارتآپهای حوزه غذا دارند. استارتآپی به نام SWVL که در زمینه حمل و نقل عمومی در مصر فعالیت میکند، در سال گذشته میلادی توانست در مرحله اول 8 میلیون دلار و در مرحله دوم 30 میلیون دلار سرمایه دریافت کند. استارتآپ Wuzzuf هم برای راه اندازی سایت و پلتفرم کاریابی خودش سرمایه 8 میلیون دلاری جذب کرد.

از طرف دیگر مصر با چالشهای دیگری هم مواجه است. با وجود پتانسیل بالای بازار مصر برای رشد استارتآپها، قدرت خرید در این کشور پایینتر از کشورهای ثروتمندتر است. این به معنای آن است که کار کردن در استارتآپهای مصری چندان ساده نیست. این استارتآپها برای رسیدن به رشد و درآمد بالا مجبورند بزرگتر فکر کنند.

با توجه به روند سریع رشد استارتآپها در منطقه MENA، سوال منطقی این است که سرمایه ها از کجا میآیند و اینکه آیا این سرمایه ها همچنان در دسترس هستند؟

سرمایه به مثابه دارایی

آمارهای منتشر شده از سوی Magnitt نشان میدهد که در سال 2018 بیش از 155 موسسه مالی در استارتآپهای کشورهای منطقه MENA سرمایه گذاری کرده اند که این رقم در مقایسه با سال 2017 رشد 5 درصدی داشته است.

این موسسات شامل دفاتر کاری خانوادگی، گروههای مالی و سرمایه گذاری ریسک پذیر و شرکتهای سنتی سرمایه گذاری میشود. باهوشی در این مورد معتقد است: «این جنبش از طرف دولتهای کشورهای منطقه شکل گرفته است که روی کارآفرینی به عنوان راهکاری برای تحول اقتصادی متمرکز شده اند.» به عقیده حسن حیدر هم، بحرین نمونه خوبی از تلاشهای دولتی در جهت جذب سرمایه برای استارتآپها است. مقامات این کشور تلاش زیادی برای بهبود اکوسیستم کارآفرینی آن میکنند و برای این کار، برنامه ها و استراتژیهای جدی دارند. تعدادی از سرمایه گذاران مصری هم در اکوسیستم کارآفرینی داخلی سرمایه گذاری کرده و هم در استارتآپهای منطقه سرمایه گذاری کرده اند.

استارتاپ 500 در خاورمیانه

صندوق سرمایه گذاری 500 Startups یکی از فعالترین صندوقهای سرمایه گذاری در خاورمیانه است که از زمان ورودش به این منطقه در سال 2016 و ایجاد صندوق متمرکز در این منطقه، در بیش از100 استارتآپ خاورمیانه سرمایه گذاری کرده است.

مرتبط: رسوایی جنسی ، بحران سرمایه‌گذاری در سیلیکون ولی و کناره‌گیری بنیانگذار 500 Startups

دیگر سرمایه گذاران فعال این منطقه شامل Middle East Investment Partners (MEVP)، Wamda Capital و شتابدهنده Flat6Labs هستند. با این همه اما همچنان کارشناسان معتقدند چالشهای مختلفی برای سرمایه گذاری در استارتآپهای این منطقه و همچنین کمبود سرمایه گذاریهای منطقه ای، وجود دارد.

حیدر میگوید: «هرچند فعالیتهای کارآفرینی در این منطقه کمی رشد کرده است، اما این رشد هنوز هم آنقدرها قابل توجه نیست. تنها گروه نه چندان بزرگی از سرمایه گذاران محلی هستند که حاضر به سرمایه گذاری ریسکپذیر در استارتآپها هستند. با این اوصاف از آنجایی که در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، سرمایه به مثابه دارایی است، فرآیند جذب سرمایه نه تنها برای استارتآپها، بلکه برای صندوقهای سرمایه گذاری منطقه هم بسیار سخت است.

به عقیده حسن حیدر، صندوق های سرمایه گذاری پیشرو در این منطقه واقعا به سختی کارشان را آغاز کرده و با اینکه نقش حمایت گری در اکوسیستم کارآفرینی منطقه دارند، اما همچنان با سختیهای زیادی مواجه هستند. به طور مشخص یک صندوق سرمایه گذاری عربستان صعودی 45 میلیارد دلار به صندوق سرمایه گذاری شرکت Softbank کمک کرده است، اما این سرمایه به صورت مستقیم به استارتآپهای منطقه نرسیده است.

حیدر میگوید: «ما به ده برابر صندوق سرمایه گذاری بیشتر نیاز داریم تا استارتآپهای منطقه فعالتر شوند.» این در حالی است که سرمایه گذاران خارجی هم نباید فرصتهای سرمایه گذاری در اکوسیستم کارآفرینی این منطقه را از دست بدهند.

با این همه اما اکوسیستم کارآفرینی و استارتآپی خاورمیانه و شمال آفریقا هنوز در ابتدای راه قرار دارد. با افزایش تعداد شرکتهای حوزه تجارت الکترونیک، لجستیک و فین تک در این منطقه و رشد بیشتر آنها، همچنان نفوذ سرمایهگ ذاری ریسکپذیر و دنیای تکنولوژی در این منطقه بیشتر و بیشتر میشود. سرمایهگذاری ریسکپذیر یک برنامه بلندمدت است و خاورمیانه هم از این قاعده مستثنا نیست.