نام نویسنده: سونیتا سراب پور
“پیشی گرفتن کتابهای الکترونیک از کتابهای چاپی در لندن تا سال 2018” این تیتر خبری بود که چندی پیش روی خروجی یکی از خبرگزاری‌ها قرار گرفت. خبری که حکایت از افول کتابهای چاپی و محبوبیت کتابهای الکترونیکی به خاطر پیشرفت فناوری و دسترسی به محتواهای مختلف از طریق تلفن هوشمند، کتاب خوانی دیجتالی، حکایت داشت. این خبر که براساس گزارش موسسه “پرایس واترهاوس کوپرز” است ، نشان می‌دهد که تا سال 2018، پنجاه درصد مردم انگلیس دست کم یک وسیله کتابخوان الکترونیکی از قبیل کیندل، آی پد، یا وسایل مشابه برای خواندن کتاب در اختیار خواهند داشت همچنین براساس این گزارش ارزش بازار کتاب الکترونیکی که شامل کتاب های درسی و راهنما نیز می شود از 380 میلیون پوند به یک میلیارد پوند افزایش خواهد یافت در این گزارش پیش بینی شده است که همزمان فروش کتاب های کاغذی به میزان یک سوم افت خواهد داشت. این وضعیت برای دیگر کشورهای اروپایی و کشور آمریکا نیز صدق می‌کند.
اما وضعیت رشد کتاب الکترونیکی در ایران متفاوت‌تر و البته نا‌امیدکننده‌تر از آن‌چیزی است که می توانید فکر کنید. چرا که هنوز کتابخوانی کتابهای چاپی با رشد قابل ملاحظه‌ای روبه رو نیست و براساس آخرین آمارگیری در کشور، مطالعه سرانه کتاب در ایران 18 دقیقه در روز عنوان شده است . هرچند این آمار از نظر ناشران کشور بسیار بالاست و این رقم بدون در نظر گرفتن کتابهای درسی و ادعیه چیزی در حدود 2 دقیقه در روز است. به باور ناشران و فعالان عرصه کتاب الکترونیک، بنابراین در چنین وضعیتی که مطالعه سرانه کشور در شرایط خوبی قرار ندارد نمی‌توان در خصوص رشد کتابهای الکترونیکی سخنی به میان آورد. به باور این گروه اندک که به صورت قانونی در بخش تولید کتابهای الکترونیکی فعالیت می کنند، نبود قانون‌گذاری مشخص و اجرا نشدن قانون کپی‌رایت، عدم فرهنگ سازی در بین مردم جامعه برای کتاب خوانی و نبود حمایت از سوی مسوولان مربوطه با این بخش، باعث رشد کند آهنگ استفاده از کتابهای الکترونیک در کشور شده است .
کتاب الکترونیک و مزایای آن
قبل از هر چیز باید تعریفی برای کتاب الکترونیک ارائه کرد. کتابهاي الکترونيکي، با توجه به ويژگيها، امکانات، و کاربردهايشان به پنج دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول کتابهاي الکترونيکي فقط متن هستند. در اين دسته، کتابهاي الکترونيکي فقط شامل اطلاعات متني هستند و هيچ‌گونه تصوير، نمودار و یا اجزای دیگری را شامل نمي‌شوند. دسته دوم شامل کتابهاي الکترونيکي داراي تصاوير اسکن شده می‌شود. در این دسته در کنار اطلاعات متني، تعدادي تصوير اسکن شده نيز وجود دارد. دسته سوم کتابهاي الکترونيکي با تصاوير متحرک هستند . یعنی در کنار اطلاعات متني، تعدادي تصوير انيميشن و يا قطعاتي از فيلم نيز وجود دارد. کتابهاي الکترونيکي سخنگو نوع چهارمی از این نوع کتاب ها هستند. اين دسته کتابهاي الکترونيکي با استفاده از امکانات صوتي و الکترونيکي تا حدي با کاربر رابطه برقرار مي‌کنند. اما دست پنجم کتابهاي الکترونيکي چند رسانه‌اي هستند که به باور بسیار از ناشران الکترونیک این دسته نوع واقعی و استاندار کتاب الکترونیک در جهان است . در اين دسته از کتابهاي الکترونيکي يک رابطه چند رسانه‌اي و دو سويه ميان کتاب و خواننده برقرار مي‌شود. اين نوع کتاب‌الکترونیک کاملاً با کتابهاي سنتي و چاپي متفاوت‌اند و امکانات کمکي براي جستجو و تحقيق در آنها در نظر گرفته شده است. کتابهای الکترونیکی چند رسانه‌ای با تمام دستگاه‌های دیجیتالی سازگاری دارند. آنچه در ایران به عنوان کتاب الکترونیکی شناخته می‌شود کتابهای اسکن شده در محيط وب است که در قالبپیدی اف یا اچ تی ام ال در اختیار کاربران قرار می گیرد. این نوع کتاب‌ها با هر دستگاه دیجیتالی سازگاری ندارند و تنها در دستگاه‌های مشخصی قابل استفاده هستند .
کتابهای الکترونیک مزایای زیادی دارند که شاید مهمترین آنها کاهش قطع درختان و هزینه چاپ باشد. این کتاب‌ها فضای کمی می گیرند و هر فردی می‌تواند با استفاده از آنها کتاب‌خانه بزرگی را تنها در یک دستگاه کوچک مانند موبایل یا تبلت با خود جابه‌جا کند، در آنها به جستجو بپردازد، به راحتی رویشان یاداشت نویسی کند و یا یاداشت‌های دیگران در خصوص کتاب مربوطه را مطالعه کند.
برای انتشار کتاب الکترونیک به نیروی کار کمتری نیاز است و معمولا کار با چند ویراستار و یک مدیر نشر به بهترین شکل انجام می شود به‌دلیل همین هزینه‌های پایین است که بسیاری از ناشران آنلاین می‌توانند از کتاب‌هایی که شانس پرفروش‌شدن کمتری دارند هم استقبال کرده و آنها را منتشر کنند.
نبود فرهنگ کتابخوانی
مطالعات انجام شده در بنیاد بیل و ملیندا گیتس نشان می‌دهد کتابهای الکترونیک باعث رشد 60 درصدی مطالعه شده است. این در حالی است که بیش از 88 درصد این کتابخوان‌ها، کتابهای خود را خریداری کرده و از دوست خود قرض نگرفته‌اند. حتی دوستداران کتابهای کاغذی هم معتقدند نسل جدید کتاب‌ها مزیت‌های چشمگیری به نسل کاغذی خود دارند. اما وضعیت رشد کتابخوانی به خاطر کتاب های الکترونیکی، به باور بسیاری باعت تحول در وضعیت کتابخوانی کشورمان نشده است.
کاوه‌کیاییان،مدیرفروشگاه نشر چشمه در خصوص وضعیت رشد کتابهای الکترونیکی در کشور می‌گوید:« رشد این نوع کتاب‌ها در کشور آهنگ بسیار کندی دارد و دلیل آن این است که اصولا سرانه مطالعه کتاب چاپی نیز در ایران بسیار پایین‌تر از حد متوسط جهانی است. همچنین عمده کاربران کتاب های الکترونیکی کسانی هستند که اصولا مخاطب کتاب‌فروشی‌ها نیستند و بیشتر وقت خود را پای کامپیوتر می‌گذرانند.»
وی دلیل عمده عدم رشد کتاب‌الکترونیک در کشور را به نبود یک ساز و کار درست و رسمی عرضه این نوع کتاب‌ها ارتباط می‌دهد و می‌افزاید:« آنچه در ایران به نام کتاب الکترونیکی مرسوم است کتابهای بی‌کیفیتی است که به صورت غیرقانونی و بدون اجازه ناشر و مولف اسکن و در فضای مجازی قرار داده شده است.»
این فعال باسابقه در بخش انتشارات یکی دیگر از دلایل آهنگ کند رشد کتابهای الکترونیک به شکل باکیفیت و استاندارد را به عدم حمایت از قانون کپی رایت ارتباط می دهد و اینکه هنوز در کشور این فرهنگ در بین مردم ایجاد نشده که برای دانلود یک فایل در اینترنت باید هزینه‌ای هم پرداخت شود.
در همین زمینه محمدعلی جعفریه، مدیر نشر ثالث با اشاره به قانونمند نبودن فعالیت در بخش نشر کتاب الکترونیک می‌گوید:« به شکل غیر قانونی سایت‌های مختلفی اقدام به انتشار کتاب الکترونیک می‌کنند اما به شکل قانون مند تنها یک یا چند موسسه وجود دارند که با ناشران کتاب های چاپی قرارداد بسته و اقدام به انتشار کتاب های باکیفیت به صورت الکترونیک می کنند و همین شرایط باعث شده فرهنگ استفاده از این نوع کتاب‌ها در بین مردم جامعه به درستی جا نیفتد.»
وی معتقد است برای رشد کتابخوانی در عرصه الکترونیک باید موسسات یا شرکت‌هایی در کنار نشریات به فعالیت مشغول شوند اما به دلیل عدم احترام به قانون کپی‌رایت کمتر شرکت یا موسسه‌ای حاضر به سرمایه‌گذاری در این بخش می‌شود. جعفریه تاکید می کند که تا زمانی که فرهنگ استفاده و مطالعه از کتاب در کشور وجود نداشته باشد ، کتاب چه کاغذی و چه الکترونیکی با رشد استفاده مواجه نخواهد شد.
کپی‌رایت،پاشنه آشیل بازار کتاب های الکترونیک
کافی است یک بار نام کتاب الکترونیک را در مرورگر خود جستجو کنید بلافاصله لینک‌های مختلفی را مشاهده خواهید کرد که شما را به دانلود صدها جلد کتاب آن هم به صورت رایگان دعوت می کنند. اما به باور فعالان قانونی نشر کتاب های الکترونیکی، این نوع کتاب‌ها، الکترونیک نیستند بلکه تنها تصاویر اسکن شده بی‌کیفیت و پی‌دی‌افی از نسخه کتاب های کاغذی هستند که به صورت کاملا غیرقانونی در اختیار کاربران قرار می گیرند.
بسیاری از فعالان نشر الکترونیک عدم رشد کتاب الکترونیک در کشور را به نبود سرویس با کیفیت در این بخش و همچنین فرهنگ پایین کتابخوانی در کشور ارتباط می دهند .
مجید قاسمی،مدیر اجرای سایت فیدیبو، از معدود سایت‌های ارائه قانونی کتاب الکترونیک در ایران، مشکل رشد کند کتاب‌الکترونیک در کشور را علاوه بر نبود فرهنگ کتابخوانی در بین مردم به عدم آشنایی درست کاربران با کتاب‌الکترونیک ارتباط می دهد. وی در این خصوص می‌گوید:« کتاب‌الکترونیک در کشور فقط محدود به فایل های پی‌دی‌اف و اسکن شده از نسخه اصلی کتاب های چاپی شده است و این در حال است که کتاب الکترونیک یعنی کاربران بتوانند هر کتابی را فارق از اینکه از چه دستگاهی استفاده می‌کنند ( تبلت،موبایل،کامپیوتر و..) مطالعه کنند. در واقع کتاب الکترونیک باید خودش را با مقتضیات نمایشگر دیجیتالی کاربران تنظیم کند و اجازه کار هایی مانند یاداشت‌برداری در کتاب،تغییر فونت و… را به کاربرانش بدهد. » به اعتقاد وی با چنین تعریفی کتاب های الکترونیک پدیدهای نوپایی در کشور هستند که رشدشان بسیار پایین است.
وی یکی دیگر از دلایل عدم رشد کتاب های الکترونیک در کشور را به نبود قانون کپی رایت ارتباط داده و می‌افزاید:« در حال حاضر به دلیل اجرا نشدن قانون کپی رایت، موسسات قانونی نشر کتاب الکترونیکی که بسیار هم محدود هستند با کتاب‌هایی به رقابت می‌پردازند که بدون اجازه ناشر و مولف به صورت رایگان توسط سایت‌های مختلف منتشر می شوند.» به باور وی ناشران قانونی کتاب الکترونیک با کتابهای مجانی رقابت می‌کنند که کیفیت ندارد و به دلیل عدم فرهنگ سازی و عدم شناخت از کتاب الکترونیکی واقعی، مردم نیز نمی‌دانند که این کتابهای غیرقانونی بی‌کیفیت هستند چرا که تجربه‌ای از کتاب های استاندارد الکترونیک نداشته‌اند.
این فعال نشر قانونی کتاب الکترونیک وضعیت این نوع انتشارات در ایران را دراماتیک می داند و مشکلات این حوزه را به دو بحث فنی و قانونی تقسیم‌می‌کند. او معتقد است در بخش فنی نیاز با اپلکیشن‌های کاربردی و تولید محتوای باکیفیت احساس می شود که تا زمان که قانون کپی‌رایت در کشور رعایت نشود کمتر کسی حاضر به سرمایه‌گذاری در این بخش است . قاسمی رفع مشکل قانو‌گذاری در این عرصه را یک پروسه طولانی مدت می داند و حل آن را نیازمند پشتیبانی صنف و کمک ارگان‌هایی مانند وزارت ارشاد و یا مراکزی مانند رسانه‌های دیجیتال عنوان می کند .
منبع : ایران
