نام نویسنده: سونیتا سراب‌پور
«تلگرام و فیلترینگ» در هفته‌های اخیر به بحث داغی در بین کاربران و البته رسانه‌های مختلف تبدیل شده است. شبکه اجتماعی که به گفته مسوولان وزارت ارتباطات 14 میلیون کاربر دارد و به گفته موسس تلگرام 20 میلیون، حالا در چند قدمی فیلتر شدن قرار دارد. شمارش معکوس برای فیلتر شدن این شبکه از هفته پیش شروع شد، اما این اولین‌باری نیست که این شبکه پیام‌رسان پرمخاطب ایرانی و البته دیگر سرویس‌های اینترنتی در ایران تهدید به فیلتر شدن می‌شوند. در گزارش زیر نگاهی داریم به دلایل محبوبیت تلگرام در ایران و چرایی تصمیم و تلاش برخی از اعضای کمیته فیلترینگ برای فیلتر کردن این شبکه پیام‌رسان.
شبکه‌های پیام‌رسان در چرخه فیلترینگ
وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت یازدهم طی تقریبا دوسال گذشته از زان فعالیتش، تمام تلاش خود را برای جلوگیری از محدودیت دسترسی کاربران ایرانی به سرویس‌های اینترنتی به‌کار بسته، اما با تمام این تلاش‌ها گاهی خبرهایی مانند دستورات مسوولان دولتی برای فیلترشدن برخی شبکه‌ها و سرویس‌های اینترنتی نگرانی کاربران به افزایش فیلترینگ و از دسترس خارج شدن سرویس‌های اینترنتی باقی‌مانده را بیشتر می‌کند. اوج این نگرانی‌ها به سال گذشته بازمی‌گردد زمانی که مقامات قوه‌قضاییه دستور فیلتر شدن برخی سرویس‌های اینترنتی مانند لاین، تانگو، وایبر و.. را دادند. وزیر ارتباطات پیوسته درخصوص چنین خبرهایی سیاست خاصی به‌کار گرفته است؛ سیاستی که شاید بی‌ربط با فعالیت چند ساله‌اش در وزارت امور خارجه نباشد. یکی از این سیاست‌ها، سیاست سکوت بوده که برخی از کارشناسان این سکوت وزیر را سکوت معناداری می‌دانند که تاکنون بسیار راهکارگشا بوده است. این گروه برای اثبات ادعای خود نیز به تجربه‌های پیشین در این خصوص اشاره می‌کنند.
اولین سکوت وزیر ارتباطات نسبت به دستور اجرای فیلترینگ به اوایل اردیبهشت ماه سال 93 بازمی‌گردد، زمانی که دبیر کمیته تعیین مصادیق مجرمانه خبر از تصویب فیلترینگ «واتس‌آپ» داد. عبدالصمد خرم‌آبادی با اعلام اینکه این دستور در انتهای سال گذشته به تصویب رسیده، ولی هنوز زمان دقیق اجرای ن مشخص نیست، تاکید کرده بود که متاسفانه وزارت ارتباطات این دستور را اجرایی نکرده است. وی در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران تصریح کرده بود که دستور کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه لازم‌الاجراست و عدم اجرای آن جرم محسوب می‌شود. بعد از مدتی سکوت نسبت به این خبر، وزیر ارتباطات اعلام کرد که رای‌گیری کمیته تعیین مصادیق درخصوص این سرویس با نقص همراه است و اجرای آن را غیر‌قابل قبول دانست، در نهایت نیز پرونده فیلترینگ واتس‌آپ با ورود رئیس‌جمهوری به موضوع، بسته شد.
اما دومین تجربه سکوت وزیر نسبت به فیلترینگ به ضرب‌الاجل معاون اول قوه‌قضاییه به وزارت ارتباطات برای یلتر کردن نرم‌افزار‌هایی مانند واتس‌آپ، وایبر و تانگو در شهریور‌ماه سال 93 برمی‌گردد. زمانی که معاون اول قوه قضائیه خواستار فراهم آوردن زمینه و بستر فنی مورد نیاز مسدودسازی و کنترل اطلاعاتی موثر شبکه‌های اجتماعی نظیر واتس‌آپ، وایبر و تانگو ظرف یک ماه شد و اعلام کرد اگر به این دستور توجه نشود، قوه‌قضائیه خود به‌صورت مستقیم وارد این موضوع می‌شود. بعد از انتشار این خبر و در حالی که بسیاری منتظر واکنش سریع وزارت ارتباطات در این خصوص بودند، محمود واعظی به فاصله دو روز بعد از انتشار خبر ضرب‌الاجل، با خونسردی همیشگی‌اش و بدون هیچ اشاره مستقیمی اعلام کرد: درباه محتوای مجرمانه به‌طور جدی اعتقاد داریم که حذف شود و این حرف درستی است اما اینکه با مسدود کردن بخواهیم این کار را درست کنیم، حرف دیگری است. همچنین یک‌ماه بعد از این اظهارات نیز وی از شروع به کار فیلترینگ هوشمند خبر داد.
اما سومین سکوت وزیر ارتباطات به داستان اجرای فیلترینگ هوشمند در سال گذشته بازمی‌گردد. در حالی که بسیاری اجرای طرح فیلترینگ هوشمند را پاسخی به ضرب‌الاجل معاون اول قوه‌قضاییه می‌دانستند و تصور می‌کردند با این نوع فیلترینگ، دیگر خبری از تهدید به محدود‌سازی نیست، مجددا یکی از اعضای کمیته فیلترینگ خبر از دستور قضایی به فیلتر شدن واتس‌آپ، تانگو و لاین داد. با این خبر بسیاری منتظر اعلام نظر محمود واعظی یا حداقل صدور اطلاعیه‌ای از سوی این وزارتخانه بودند، اما روابط‌عمومی این وزارتخانه اعلام کرد که خبر فیلترینگ سه اپلیکیشن موبایلی را از طریق رسانه‌ها متوجه شده‌اند و اطلاعی در این خصوص ندارند. ادامه سکوت وزارت ارتباطات و اجرای فازهای اولیه فیلترینگ هوشمند تا حدودی باعث کاهش نگرانی یا انتشار خبرهایی درخصوص دستورات مقام‌های دولتی برای فیلتر شدن سرویس‌های اینترنتی باقی‌مانده شد.
کندی وایبر و مهاجرت به تلگرام
در حالی که اجرای پروژه فیلترینگ هوشمند در آخرین ماه‌های سال گشته جلوی فیلترینگ کامل شبکه‌های اجتماعی را گرفت، اما کندی استفاده از سرویس‌های اینترنتی مانند اینستاگرام و وایبر را به دنبال داشت. هرچند که وزیر ارتباطات کندی در این سرویس‌ها را بی‌ارتباط با راه‌اندازی فیلترینگ هوشمند در کشور معرفی کرد. کندی استفاده از وایبر از آخرین ماه‌های سال 93 به اوج خود رسید و بعد از تعطیلات نوروزی سال 94 و با اعلام کاهش ارسال پیامک‌های نوروزی اپراتورها این گمانه‌زنی به‌وجود آمد که اپراتورهای تلفن همراه در کشور برای جبران ضرر خود درخواست ایجاد کندی در این پیام‌رسان را داده‌اند.
محمود واعظی، وزیر ارتباطات، در آن زمان و در حاشیه یکی از نشست‌های خبری خود هرگونه دخالت و ایجاد محدودیت در این سرویس را رد کرد و اعلام کرد که وزارت ارتباطات این سرویس را فیلتر نکرده است. در حالی وایبر در ایران با کندی به کار خود ادامه می‌دهد که شبکه وایبر در جهان بدون هیچ مشکلی در حال فعالیت است. کندی ایجاد شده در وایبر به هیچ‌وجه باعث تسلیم شدن کاربران ایرانی این شبکه نشد؛ چراکه آنها راه دیگری یعنی کوچ به سرویس پیام‌رسان «تلگرام» را پیدا کرده‌اند. با افزایش کندی در سرویس وایبر، تعداد کاربران ایرانی تلگرام با افزایش چند برابری همراه بوده است؛ به‌طوری‌که براساس اعلام مسوولان تلگرام، در سه ماه اول 94 و با ایجاد محدودیت در شبکه وایبر، تعداد کاربران ایرانی (داخل کشور) از یک میلیون به سه میلیون نفر رسید. حالا هم آخرین آمار از سوی وزارت ارتباطات نشان می‌دهد این میزان کاربر به 14 میلیون نفر رسیده است و البته موسس تلگرام و براساس آمار فعالیت در شبکه خود گفته است تعداد کاربران ایرانی تلگرام در حال حاضر 20 میلیون نفر است.
استیکرهای غیراخلاقی، زمینه‌ساز فیلترینگ تلگرام
تلگرام بعد از تعطیلات نوروزی سال 94 بهترین جایگزین وایبر برای کاربران ایرانی شد. هر روز حجم قابل توجهی از کاربران، آن‌هایی که تاب کندی و عدم قابلیت ارسال متن، عکس، فیلم از طریق وایبر را نداشتند به این سرویس کوچ می‌کردند تا در زمان کوتاهی این شبکه به یکی از شبکه‌های محبوب کاربران ایرانی تبدیل شد. حالا تمام گروه‌هایی که پیش از این در وایبر تشکیل شده بودند به تلگرام نقل مکان کردند و حتی افرادی هم که در مقابل این کوچ اجباری مقاومت می‌کردند با افزایش کندی وایبر به این شبکه پیام رسان روسی آمدند. یکی از تفاوت‌هایی که تلگرام با وایبر داشت و باعث جذابیت بیشتری برای کاربران ایرانی شد «امکان ساخت استیکرهای ویژه» بود امکانی که گرچه جزو یکی از برتری‌های تلگرام محسوب می‌شد، اما در ایران کار دست این اپلیکیشن پیام‌رسان داد.
بعد از زمان کوتاهی کاربران شبکه اجتماعی تلگرام با تعداد زیادی از استیکرهای فارسی زبان مواجه شدند. در این میان اگرچه به لحاظ فرهنگی بسیاری از این استیکرها به خاطر استفاده از زبان فارسی و شخصیت‌های آشنا برای مردم مقبولیت قابل‌توجهی داشت، اما در برخی از آنها در مواردی با شخصیت‌های سیاسی نیز شوخی‌هایی شده بود یا سمت و سوی این استیکرها فراتر از اخلاقیات رفت و در مواردی حتی حریم‌های اخلاقی را زیرپا گذاشت. همین موضوع باعث شد تلگرام نیز در لیست شبکه‌های اجتماعی در انتظار فیلتر قرار بگیرد. مقامات دولتی، نمایندگان مجلس، پلیس فتا و… نسبت به این بی‌حرمتی ایجاد شده توسط استیکرهای تلگرام هشدارهای گوناگونی را مطرح کردند و از وزارت ارتباطات خواستار برخورد با این شبکه شدند و در نهایت نیز درخواست فیلتر شدن این شبکه توسط کمیته فیلترینگ کشور مطرح شد.
اما این بار نیز وزیر ارتباطات به جای از دسترس خارج کردن یک شبکه آن هم فقط به خاطر بخشی از محتوای غیراخلاقی آن راه هوشمندانه دیگری را پیش گرفت. او تیمی را مسوول مذاکره با شبکه اجتماعی تلگرام کرد تا از طریق گفت‌وگو با مدیران این شبکه جلوی ساخت استیکر برای کاربران ایرانی گرفته شود. محمود واعظی، وزیر ارتباطات، در مرداد ماه سال جاری و در حاشیه یکی از نشست‌های خبری خود در این خصوص گفته بود: مدیریت این شبکه مجازی در ایمیلی که برای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ارسال کرده است متعهد شده براساس قوانین جمهوری اسلامی فعالیت داشته باشد و این استیکرهای غیراخلاقی را از شبکه خود برای کاربران ایرانی حذف کند. به گفته وی، مدیریت تلگرام به‌صورت مستقیم در استیکرهای غیراخلاقی نقشی نداشته است و آنچه طراحی و در فضای آن توزیع شده، توسط کاربران انجام شده است. واعظی همچنین تصریح کرده بود که دولت یازدهم با نرم افزارها و شبکه‌های اجتماعی که در چارچوب قوانین جمهوری اسلامی کار کنند مشکلی ندارد و فقط با فعالیت شبکه‌هایی که بخواهند این چارچوب را رعایت نکنند، برخورد می‌شود. کاربرا شبکه‌های مجازی باید بدانند که اگر در چارچوب قوانین کشورمان در این فضا کار نکنند، ممکن است دستگاه‌های نظارتی این شبکه‌ها را فیلتر کنند. واعظی در پایان همچنین یادآور شد که پس از تذکر وزارت ارتباطات نسبت به استیکرهای غیراخلاقی در تلگرام و پیگیری این شبکه مجازی، وضعیت خوبی در این شبکه ایجاد شده و از انتشار استیکرهای غیراخلاقی جلوگیری شد.
از جاسوسی تا رای به فیلتر شدن تلگرام
از مرداد ماه تا همین سه هفته پیش خبری از فیلتر شدن یا ایجاد محدودیت در شبکه تلگرام وجود نداشت تا اینکه یک امکان دیگر تلگرام یعنی «ساخت کانال» زمینه را برای اجاد محدودیت دوباره و تهدید این شبکه به فیلتر شدن فراهم کرد. اما پیش از آنکه مقامات دولتی به‌صورت مستقیم خواستار فیلتر شدن تلگرام شوند یک توئیت توسط موسس تلگرام تمام معادلات را تغییر داد. چهارشنبه شب 29 مهرماه پاول دورف، موسس روسی شبکه پیام‌رسان تلگرام درحساب توئیتر خود از درخواست مدیران وزارت ارتباطات برای جاسوسی از اطلاعات کاربران ایرانی خبر داد. او در توئیتی در این زمینه گفت: «وزارت ارتباطات خواستار جاسوسی و سانسور این شبکه شده اما تلگرام این درخواست‌ها را نادیده گرفته است.» این اظهارات موسس تلگرام در حالی مطرح شد که شبکه تلگرام در ایران در آن مقطع زمانی با کندی و اختلال قابل توجهی مواجه بود. صحبت‌های مدیر شبکه تلگرام خیلی زود در فضای مجازی و از جمله در خود تلگرام بین کاربران دست به دست شد و بسیاری علت کندی در این شبکه را به جاسوسی وزارت ارتباطات از کاربران ایرانی ارتباطات دادند، اما تنها چند ساعت بعد از این توئیت موسس تلگرام، محمود واعظی، وزیر ارتباطات در جمع خبرنگاران حاضر شد و روایت دیگری را از ایمیل‌های این وزارتخانه و شبکه تلگرام مطرح کرد. واعظی گفت: ما هیچ نامه‌ای مبنی بر درخواست جاسوسی از شهروندان برای تلگرام نفرستادیم، اما طی روزهای اخیر مکاتباتی با این شرکت داشتیم تا استیکرها و کانال‌های غیراخلاقی را که قبلا این شبکه برای ایرانیان مسدود کرده بود و اخیرا دوباره باز شده را مسدود کند. واعظی گفت: ما به تلگرام گفتیم که اگر نتوانید جلوی این استیکرها و فیلم‌ها را بگیرید ما هم نمی‌توانیم جلوی فیلترینگ این شبکه را که از سوی کمیته تعیین مصادیق صورت میگیرد، بگیریم. وزیر ارتباطات گفت ما تصمیمی برای فیلترینگ تلگرام نگرفته‌ایم و اساسا وزارت ارتباطات فقط مجری است و نه تصمیم‌گیر، ضمن اینکه از روز نخستی که من در این وزارتخانه مشغول به کار شدم جلوی فیلترینگ بیشتر شبکه‌های اجتماعی را گرفته‌ام. به گفته وزیر ارتباطات این مکاتبات با اختلالات شدید اینترنت طی روزهای اخیر مصادف شده و ظاهرا مدیران تلگرام تصور کرده‌اند فقط این اختلالات مربوط به آنهاست و ما دستور به فیلترینگ داده‌ایم این در حالی بود که مشکل اینترنت کلی بوده و همه شبکه‌های اجتماعی از جمله تلگرام دچار اختلال شده‌اند. هر چند واعظی در دوهفته گذشته بارها اعلام کرده که با مدیران تلگرام در حال مذاکره برای ایجاد محدودیت در کانال‌های غیراخلاقی این شبکه است، اما این تلاش‌ها باعث نشده که پرونده فیلتر شدن تلگرام از میز کمیته فیلترینگ کشور کنار گذاشته شود. چراکه همین هفته گذشته بود که یک جلسه اضطراری برای تصمیم‌گیری درخصوص فیلتر شدن این شبکه در دادستانی کشور برگزار شد. هر چن این جلسه به خاطر غیبت برخی از اعضای آن از جمله نماینده وزیر ارتباطات و به حد نصاب نرسیدن اعضای کمیته برای رای‌گیری، بدون نتیجه باقی ماند؛ اما براساس اعلام یکی از اعضای کمیته فیلترینگ در جلسه بعدی این کمیته، تصمیم‌گیری درخصوص این شبکه و ایجاد فیلتر در آن پیگیری خواهد شد.
از زمان مطرح شدن تصمیم جدی کمیته فیلترینگ برای فیلتر کردن تلگرام و همچنین درخواست برخی از نمایندگان مجلس اظهارات و نظرات مختلفی درخصوص عواقب این تصمیم در رسانه‌های مجازی منتشر شده است. به باور بسیاری تصمیم به فیلتر شدن تلگرام شبکه‌ای که این روزها بسیاری از سازمان‌ها، شرکت‌ها و حتی افرد از طریق آن خبررسانی می‌کنند می‌تواند به معنی محدود کردن کل اینترنت و البته در نظر نگرفتن اهمیت این شبکه برای مردم باشد. کاربران ایرانی ناآشنا با فیلتر شدن ناگهانی سرویس‌های اینترنتی نیستند، اما این بار داستان فیلتر شدن تلگرام که کاربران ایرانی قابل توجهی نیز دارد و اکثر خبررسانی و کارهایشان را از این طریق انجام می‌دهند کاملا متفاوت است. حالا باید منتظر ماند و دید آیا کمیته فیلترینگ در جلسه بعدی خود برای تصمیم‌گیری در این خصوص به فیلتر شدن آن رای می دهد، دستور ادامه کار این شبکه را در کشور صادر می کند.
منبع : روزنامه دنیای اقتصاد
