جرایم اینترنتی نمود جدیدی از جرایم سنتی و نیز پیدایش برخی از جرایم جدید هستند که در بستر مجازی و آنلاین صورت می‌پذیرند. این گروه از جرایم نیز همچون طریق سنتی آن‌ها، می‌تواند تمامیت جانی انسان، اموال انسان و یا آبرو و حیثیت وی را هدف قرار گیرند. این جرائم می‌توانند قربانی خاص داشته و مخاطب آن یک یا چند شخص خاص باشند و یا آن که کل جامعه یا آبرو و اعتبار و حیثیت عمومی را مخدوش کنند.
شان نزول جرایم اینترنتی را باید در رفتارهای اضرار آمیزی دانست که در فضای مجازی و آنلاین سامانه‌ها یا رسانه‌های الکترونیکی و رادیویی اتفاق می‌افتد که شاکی خاص داشتند اما به دلیل آن که رفتارهای مربوطه به عنوان رفتار مجرمانه شناسایی نشده بود و برای مرتکب مجازات مقرر نشده بود، امکان مجازات مرتکب وجود نداشت.
به همین سبب نیز قانون جرایم اینترنتی برای پر کردن خلا موجود نگاشته شد که جرایم اینترنتی را تعریف، عناصر این جرایم را پیش‌بینی و نیز مجازات مرتکبین را مشخص می‌نمود. همچنین قانون آیین دادرسی کیفری بر جرایم رایانه‌ای نیز آیین شکلی و نحوه نظارت و اقدام درباره این گروه از جرایم را پیش‌بینی نمود.
پلیس فتا به عنوان ارگانی که مسئولیت حفاظت از فضای مجازی و مقابله با جرایم اینترنتی را به عهده دارد معرفی شده است که در این نوشته قصد داریم به معرفی پلیس فتا، وظایف و اهداف آن و نیز نحوه ثبت شکایت نزد پلیس فتا بپردازیم.
تعریف جرایم اینترنتی
همانطور که در مقدمه یاد شده اشاره کردیم، جرایم اینترنتی را باید جدیدترین نسل از انواع جرایم دانست که در فضای مجازی، بستر آنلاین و به طریق سامانه‌ای یا رسانه‌ای اتفاق می‌افتد.
جرایم سنتی که در فضای حقیقی اتفاق می‌افتاد، اولا اثرات و نمود مشخص و واضحی داشت که قابل بررسی و مشاهده بود، نتیجه ملموسی داشت و نیز ادله و اسناد آن را می‌توانیم به صورت فیزیکی و ملموس یافته و بررسی نماییم. اما در خصوص جرایم اینترنتی، این امکان وجود ندارد.
در واقع جرایم اینترنتی، در فضایی اتفاق می‌افتد که اولا قابل مشاهده نیستند و ثانیا اثرات سو آن به صورت مستقیم به دست نیامده و احتمالا با واسطه احراز می‌گردند و همچنین اسناد و ادله‌ای که برای احراز جرایم رایانه‌ای و رسانه‌ای می‌توان یافت کرده و به آن استناد نمود، نمود خارجی و فیزیکی معمولا نداشته و به همین سبب نیز از آیین رسیدگی متفاوتی پیروی می‌کنند.
باید توجه داشته باشیم که جرایم از ترکیب همزمان سه عنصر تشکیل می‌شوند. عنصر قانونی جرم، عنصر مادی جرم و عنصر معنوی جرم.
منظور از ترکیب عناصر سه‌گانه آن است که در زمان اتفاق افتادن رفتار مجرمانه، ضروری است که هر سه عنصر نسبت به آن رفتار وجود داشته و احراز گردد تا جرم واقع شده و مجازات بر آن قابلیت انتساب داشته باشد.
این عناصر که هم در جرایم سنتی و هم در جرایم مجازی باید وجود داشته باشند را به ترتیب و به اختصار تعریف می‌کنیم.
- عنصر قانونی جرم: منظور از عنصر قانونی جرم آن است که رفتار خاصی به عنوان رفتار مجرمانه شناخته شده باشد و در قوانین کیفری جاریه کشور اعلام شده باشد. به عبارت دیگر اصولا هر رفتاری مجاز است مگر آن که قانونگذار آن رفتار را مجرمانه تلقی کرده و برای مرتکب مجازات مقرر نموده باشد.
در نتیجه در زمانی که قانون جرایم رایانه‌ای وجود نداشت، با اینکه رفتارهای ارتکابی در بستر مجازی می‌توانست اثرات سو بر اموال، آبرو و حیثیت و حتی جان آدمی به همراه داشته باشد، لیکن به دلیل آن که حکم و ممنوعیت قانونی وجود نداشت، امکان مجازات مرتکب را نداشتیم.
پس رفتار خاصی باید توسط قانونگذار مجرمانه اعلام شده باشد تا امکان مجازات آن وجود داشته باشد. این عنصر که اولین مورد از عناصر سه‌گانه است، شامل محتوای قانونی است که رفتار خاصی را مجرمانه تلقی کرده باشد و عنصر قانونی باید در زمان ارتکاب رفتار مجرمانه در جریان باشد و قانون سابق که نقض شده یا تغییر یافته باشد، یا قانون آینده که هنوز مراحل تصویب را طی نکرده باشد، نمیتوان رفتار خاصی را به جرم تبدیل نماید.
- عنصر معنوی: عنصر بعدی را باید عنصر معنوی بدانیم. عنصر معنوی شامل قصد و نیتی است که عاملی درونی بوده و برای تفکیک جرایم عمدی از جرایم غیرعمدی به کار می‌رود. در واقع عنصر معنوی به نیت درونی گفته می‌شود که نمود خارجی پیدا کرده باشد.
احراز عنصر معنوی برای کلیه جرایم ضروری نیست و ممکن است که اصلا نوبت به شناسایی آن نرسد اما در برخی از انواع جرایم هست که عنصر معنوی از بابت تعیین جرم عمدی از شبه عمد یا خطای محض باید احراز گردند.
در هر حال عنصر معنوی که به معنای نیت مجرمانه شخص است، دومین عنصر از عناصر سه گانه را تشکیل می‌دهد.
- عنصر مادی: عنصر مادی جرم که به معنای نمود خارجی و رفتار مجرمانه جرم است، ضروری است که با آنچه که در عنصر قانونی اعلام شده است مطابقت داشته باشد. به عبارت دیگر، عنصر مادی که می‌تواند شامل فعل مثبت یا فعل منفی باشد، یعنی می‌تواند فعل یا ترک فعل باشد، دقیقا رفتاری است که اتفاق افتاده است و ضرورت دارد که رفتار مجرمانه با تعریف قانونی آن مطابقت داشته باشد.
پس رفتاری هر چقدر هم که اثرات منفی به همراه داشته باشد، مادامی که با تعریف عنصر مادی مطابقت نداشته باشد، امکان مجازات نخواهد داشت. به همین سبب است که انواع جرایم و مجازات‌ها نمود پیدا می‌کنند. یعنی همین عنصر مادی است که از جرمی به جرم دیگر متفاوت بوده و در نتیجه انواع جرایم و انواع مجازات‌ها را محقق می‌سازد.
حال که با عناصر سه‌گانه جرم آشنا شدیم، باید اشاره کنیم که برای بررسی راحت‌تر انواع تقسیم‌بندی‌ها نسبت به جرایم اتفاق می‌افتد، این تقسیم‌بندی‌ها که برای هر دو جرایم سنتی و جرایم رایانه‌ای جریان دارد، شامل سه گروه جرایم علیه اشخاص، جرایم علیه اموال و یا جرایم علیه امنیت و نظم عمومی است.
البته باید اشاره کنیم که در متن قانونی اسمی از انواع جرایم علیه انسان یا اموال ارائه نمی‌شود، بلکه با توجه به توضیحات رفتار مجرمانه و اثری که یک رفتار خاص به همراه دارد، نظریه پردازان حقوق کیفری این تقسیم‌بندی‌ها را ارائه نموده‌اند.
از مجموع آنچه که تا اینجا مطرح شد، به دست می‌آید که اولا برای آن که رفتاری خاص مجرمانه تلقی شود ضرورت دارد که با عناصر سه‌گانه جرم مطابقت داشته باشد و برای جرایم رایانه‌ای به ویژه اهمیت عنصر قانونی به شدت به چشم میخورد و ثانیا اثر مخرب رفتار مجرمانه نسبت به یکی از سه حالت جان، مال یا نظم و امنیت عمومی واقع شده باشد.
اما از آنجا که نمود خارجی جرایم رایانه‌ای نسبت به جرایم سنتی با تفاوت‌هایی همراه است، طبیعی است که اولا قانون خاص خود از حیث تشخیص جرم و نیز مراجع صالح را مطالبه نماید و ثانیا مجازات‌های متفاوتی را به همراه داشته باشد.
این موارد که از قانون‌های جرایم رایانه‌ای و آیین دادرسی جرایم رایانه‌ای به دست می‌آید، دادسرای جرایم رایانه‌ای، دادگاه جرایم رایانه‌ای و نیز پلیس فتا آنلاین را به همراه آورده است.
نکته‌ای که باید در نظر داشته باشیم آن است که برای آن که رسیدگی به یک رفتار مجرمانه شروع شده و مرتکب با مجازات همراه شود، ضروری است که مقدمه آن اتفاق افتاده باشد، یعنی یا باید شخص قربانی طرح شکایت کرده باشد و یا آن که یکی از مراجع صالح نسبت به اعلام جرم اقدام نموده باشند.
پلیس فتا به عنوان نهادی که شکایات از جرایم اینترنتی را دریافت می‌نماید و در نتیجه نقطه آغازین برای رسیدگی به رفتارهای مجرمانه رایانه‌ای است، روش‌های مختلفی برای ثبت شکایت پیش‌بینی کرده است که در ادامه معرفی می‌شود.
وظایف پلیس فتا
یکی از زیر مجموعه‌های سازمان پلیس در ایران، پلیس فتا است که نظارت بر تبادل اطلاعات کشور را بر عهده دارد. وظایف پلیس فتا را باید در تامین امنیت فضای سایبری و مبارزه با فساد در فضای سایبری دنبال کرد.
در نتیجه انواع جرایم رایانه‌ای در حوزه اختیارات پلیس فتا می‌گنجند اما از آن بین تقسیم‌بندی که اعلام می‌شود شامل موارد ذیل است:
- دسترسی غیرقانونی
- برداشت آنلاین غیرمجاز از حساب‌های بانکی افراد
- جعل‌های رایانه‌ای، تخریب و اختلال در اطلاعات و سیستم‌های رایانه‌ای و ارتباطی.
- دزدی و کلاهبرداری اینترنتی
- جرایم منافی عفت و اخلاق عمومی در فضای آنلاین
- خسارات و نشر اکاذیب در فضای مجازی
- استفاده غیرمجاز از پهنای باند بین‌المللی برای ایجاد مخابرات
نحوه گزارش‌دهی به پلیس فتا
همانطور که اشاره شد، اعلام گزارش به پلیس فتا، نقطه آغازین برای رسیدگی به جرایمی است که در فضای آنلاین و بستر مجازی اتفاق افتاده است. به همین سبب نیز ارگان یاد شده سه روش طرح شکایت آنلاین، طرح شکایت حضوری و طرح شکایت تلفنی را پیش‌بینی کرده است که در ادامه هر کدام را معرفی می‌کنیم.
سامانه‌ای اختصاصی که پلیس فتا برای طرح شکایات از جرایم اینترنتی معرفی کرده است در آدرس https://enamad.ir/ در دسترس است. با مراجعه به این سایت و ثبت نام در آن می‌توان نسبت به ثبت شکایت از خریدهای اینترنتی و مواردی که فروشنده به تعهدات خود عمل نکرده باشد ثبت شکایت نمود. در نتیجه این سایت یک روش منحصر به فرد برای ثبت شکایت از فروشگاه‌های اینترنتی است.
همچنین پلیس فتا یک سامانه برای فوریت‌های سایبری به آدرس https://cyberpolice.gov.ir/ نیز پیش‌بینی و معرفی کرده است که در این سامانه می‌توان هرگونه رفتار مجرمانه‌ای که در شبکه‌های اجتماعی، وبسایت‌ها و انواع نرم‌افزارها اتفاق می‌افتد را اعلام نموده و درخواست رسیدگی داشت.
طبیعتا ادامه فرآیند رسیدگی به صورت حضوری بوده و ممکن است که طرفین برای حضور در مرجع قضایی دعوت شوند.
همانطور که اشاره شد، امکان ثبت تلفنی شکایات نیز نزد پلیس فتا وجود دارد که شماره تماس ۰۹۶۳۸۰ توسط ارگان یاد شده معرفی شده است که اعلام شکایت می‌تواند به صورت تلفنی صورت گرفته و پیگیری آن به صورت حضوری ادامه یابد.
اما در نهایت روش طرح شکایت به طریق حضوری را داریم که از طریق مراجعه به دادستانی عمومی در مورد جرایم رایانه‌ای صورت می‌پذیرد. با توجه به اینکه پیگیری در کلیه روش‌های طرح شکایت از طریق حضوری ادامه پیدا می‌کند، باید نوع حضوری برای ثبت شکایات، را بهترین روش از آن‌ها دانست.
ثبت شکایت می‌تواند از طریق دفاتر خدمات قضایی انجام شود که در این صورت شکایت شما در دفاتر یاد شده ثبت می‌گردد اما پس از ارجاع به دادسرای جرایم رایانه‌ای، پرونده‌ای تشکیل و طبق روال قانونی حل و فصل می‌شود.
پس از آن که پرونده به دادسرای مربوطه ارسال گردید، ممکن است که از شما برای پاسخگویی و ادامه فرآیند شکایت دعوت شود و یا آن که ممکن است ادامه رسیدگی بدون احتیاج به حضور شما باشد. همچنین ممکن است که شخص مشکوک را شما معرفی نموده باشید و یا آن که در فرآیند رسیدگی شناسایی شود.
در هر حال با توجه به کلیه ادله استنادی که برای جرایم رایانه‌ای قابل قبول هستند، رسیدگی ادامه خواهد یافت و مرتکبین شناسایی و حکم قضایی صادر خواهد شد.
