نام نویسنده: مینو مومنی
بزرگراه فناوری – مبدا را در اوج گرما و ترافيك از شمالي‌ترين قسمت تهران ترك كرده و به سوي مقصدي در آن سوي شهر رهسپار مي‌شوي. ترافيك، آلودگي هوا و در كنار آن آلودگي صوتي كه به نوعي هداياي زندگي شهري هستند هر لحظه آزاردهنده‌تر رخ نمايان مي‌كنند و براي فرار از آن به مقصد مي‌انديشي، البته به سال‌هاي دور آن، درست زماني كه خیابان سپه و ميدان توپخانه جزء مناطق اشرافي تهران به‌حساب مي‌آمدند.
به سال 1307 فكر مي‌كني كه در اوج گرماي تير ماه، جمعي متشكل از مهندس مظلوميان از معماران بلديه تهران در كنار نيكلاي ماركف گرجستاني و تعداد ديگري از صاحب‌منصبان و معماران داخلي و خارجي قصد کلنگ‌‌زني طرح عمارت اداره پست را داشتند. کلنگ بر زمين كوبيده مي‌شود تا آن طرح با وسعت 18 هزار مترمربع در سال 1313 به بار بنشيند. از آن کلنگ و ساخت‌وساز سال‌ها گذشته است و امروز آن عمارت بزرگ به‌نام موزه ارتباطات در شلوغ‌‌ترين ميدان شهر آغوش خود را به‌روي بازديدكنندگان گشوده است. اين عمارت بزرگ و قديمي با معماري برگرفته از سبك‌هاي مختل همچون سبك هخامنشي در سرستون‌ها يا سبك اسلامي صفوي در طاق‌نما‌ها همچنان استوار و پابرجاست. هر چند ديگر در اين منطقه از سكوت و خلوتي آن دوران خبري نيست و تا چشم كار مي‌كند انواع و اقسام خودروها در ميان سيلي از جمعيت در رفت‌وآمد هستند و گويا در اين موج روان، كسي اين ساختمان عظيم را كه روزگاري مهد ارتباطات كشوري بوده است، نمي‌بيند.
نامي با قدمت 147 ساله
بحث ارتباطات در كشور يك بحث طولاني با قدمت سه هزار ساله است. اولين سيستم، براي برقراري ارتباط از آتش شروع شده است و رفته‌رفته با گسترش علم و فناوری، وسايل ديگري همچون تلفن‌همراه براي ايجاد ارتباط آان‌تر در اختيار بشر قرار گرفته است. اين جمله آغازين گفت‌وگو با اسماعيل عظيمي مديركل موزه ارتباطات است.
عظيمي فوق‌ليسانس مهندسي عمران با تخصص زلزله از دانشگاه كاليفرنيای آمريكاست كه بيش از 18 سال در اين مجموعه مشغول به فعاليت است. او جزء معدود مديراني است كه با روي كار آمدن هر دولتي همچنان بر سر پست خود باقي مانده است. او با عشق از كار خود كه مرمت و حفظ بناهاي قديمي است سخن مي‌گويد. عظيمي در مورد قدمت وزارتخانه پست و تلگراف و تلفن كه همين چند سال پيش به وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات تغيير نام پيدا كرده است چنين اظهارنظر مي‌كند: اين وزارتخانه به‌دستور ناصرلدين‌شاه احداث شده است و با قدمت 147 ساله خود جزء اولين وزارتخانه‌‌هایی است كه در كشور تشكيل شده است. اما از همان ابتدا نامش وزارت پست و تلگراف و تلفن نبوده است، چرا كه 147 سال پيش اول وزارت تلگراف را داشته‌ايم و بعد از گذشت 20 سال وقتي ناصرالدين‌شاه به اروپا مي‌رود و در آن‌جا با پست و كار آن آشنا مي‌شود پست را نيز به كشور وارد مي‌كند و از آن‌جا كه شرح وظايف تلگراف و پست بسيار به هم نزديك بودند وزارتخانه به‌نام پست و تلگراف تغيير نام مي‌يابد. سال‌ها مي‌گذرد تا اينكه در سال 1307 تلفن به‌طور رسمي وارد كشور مي‌شود و بالاخره از آن‌جا كه تلفن نيز در شرح وظايف خود به تلگراف و پست نزديك بوده است، دولتمردان آن زمان به اين نتيجه مي‌رسند نام وزارتخانه پست و تلگراف و تلفن باشد، همان نامي كه سال‌ها پس از افت و خيزها و حتي تغيير حكومت همچنان بر سر اين وزارتخانه سايه افكنده بود.
اما شكل‌گيري نخستين موزه پستي كشور به تقليد از موزه‌هاي تخصصي اروپايي به دستور وزير وقت وزارتخانه يعني فرج‌الله بهرامي تاسيس و طبق توافقات، قرار بر آن مي‌شود كه در اين موزه كليه اشيا و ادوات پستي و تلگرافي به مانند ساير كشورهاي متمدن دنيا جمع‌آوري و نگهداري شود. بناي اصلي موزه پست و مخابرات يعني اداره پست و گمرگ بين سال‌هاي 1307تا 1313 هجري شمسي با هزينه 500 هزار تومان با سبك ملي ساخته شده و جزء ابنيه عظيم سبك رضا‌شاهي محسوب مي‌شود. گفته مي‌شود روز افتتاح كارت‌پستالي با تصوير ساختمان اداره پست كه در زير آن عبارت «يادگار گشايش تالار بزرگ پست تهران» به چشم مي‌خورد چاپ و بين مدعوين توزيع مي‌شود. بعدها اين بنا در سال 1349 تخريب و جاي آن ساختمان فعلي مخابرات بنا مي‌شود.
موزه پست و مخابرات با مشخصه‌هاي واقع شدن در جنوب ميدان مشق، مجاورت با سردر باغ ملي، هم‌جواري با ابنيه تاريخي و هم‌سبك و هم‌دوره در يك مجموعه، عظيم‌ترين بناي منطقه و سبك ملي و با بيش از سه ربع قرن سابقه و ساير موارد و عناصر زيبايي‌شناختي، جايگاه خاصي را به‌خود اختصاص داده و از جهات مختلف آن را حایز اهميت ساخته است. اين بنا در سه طبقه يعني زيرزمين، همكف و اول ساخته شده است. البته نماي شمالي بخش مركزي چهار طبقه دارد كه احتمالا بعد از بازسازي ناشي از آتش‌سوزي در سال‌هاي 1316 و 1345 به اين ترتيب در‌آمده است. بال شرقي و بال غربي به صورت قرينه هستند و هر يك داراي صحن مركزي، ايوان در هر چهار طرف و پشت آن اتاق و غرفه‌ها واقع شده‌اند كه اقتباس از كاروانسراهاي چهار ايواني است. البته شاه‌نشين طبقه بالا نيز همين معني را مي‌دهد. حياط مركزي هر دو بال درحال حاضر سقف دارد، اما حداقل قبل از سال 1335 هجري شمسي به‌صورت روباز وده، صحن بال غربي حدود دو متر بالا آمده كه در مرحله بازسازي مجددا به حالت اوليه برمي‌گردد. بخش مركزي از لحاظ پلان با دو بخش شرقي و غربي متفاوت است. در اين قسمت سه گنبد زيبا با گچبري بي‌نظير قرار گرفته و اين بخش از بنا مركز تقارن بوده و به نوعي ورودي اصلي بنا را دربر مي‌گيرد. اداره پست به‌طور كلي يك محوطه 6750 مترمربعي را اشغال كرده و داراي بيش از 120 اتاق، زيرزمين و سالن در زمان احداث بوده است. درحال حاضر موزه ارتباطات در بال شرقي فعال و پذيراي بازديدكنندگان است.
گفته مي‌شود از همان ابتدا كاربري ساختمان فوق به‌صورت موزه نبوده و كارهاي اداري نيز در آن جريان داشت است تا آن‌جا تا قبل از سال 69 قسمت مركزي اين ساختمان دست پست منطقه 11 بوده كه در حدود هزار پرسنل نيز در آن مشغول به فعاليت بودند. مديركل موزه ارتباطات در اين زمينه چنين اظهارنظر مي‌كند: اوايل سال 64 مسؤولان تصميم گرفتند كه يك قسمت از اين ساختمان را تبديل به موزه ارتباطات كنند كه آن زمان به اسم موزه پست و تلگراف ناميده مي‌شد. آن زمان به‌عنوان مجري طرح، كار مرمت بال غربي را براي پيشگيري از اتفاقات غيرمنتظره همچون آتش‌سوزي آغاز كرديم و طي پنج سال كليه سقف‌هاي چوبي بال غربي را كه شامل هشت هزار مترمربع بود جمع‌آوري و آهن را جايگزين آن كرديم. كاري كه در نوع خود بي‌نظر بود. بعد از آن در سال 69 تصميم بر آن شد كه كل ساختمان به موزه تبديل شود.
موزه ارتباطات درحالي‌كه بال غربي و قسمت مركزي آن درحال مرمت و بازسازي است، ميزبان بازديدكنندگان خود است. بازديدكنندگاني كه اكثر آن‌ها دانش‌آموزان و دانشجويان هستند. بازديد از موزه ارتباطات درحال حاضر رايگان است و در صورت تصويب قرار است در آينده نزديك براي آن وروديه در حدود 300 تومان درنظر بگيرند هر چند به گفته عظيمي مبلغ فوق در مقابل پول ماهيانه برق موزه رقم بسيار ناچيزي است اما همين رقم باعث مي‌شود افرادي به موزه بيايند كه واقعا بخواهند از فضاي آن به‌نحو صحيح استفاده كنند نه اينكه براي استفاده از سرويس بهداشتي يا اينكه در امان ماندن از بارش باران سراغ موزه را بگيرند. به هر حال به‌نظر مي‌رسد حتي اگر وروديه اين موزه را هزار تومان نيز تصويب كنند باز هم ارزش بازديد دارد چه رسد به اينكه در عين بي‌اعتنايي به قدمت باشكوه ساختمان و در كنار آن صدها وسيله ارتباطي از گذشته تاكنون تنها براي داشتن يك حفاظ به اين ساختمان تاريخي قدم بگذاريم.
72 وزير در قاب
درحال حاضر موزه ارتباطات تنها در بال شرقي مورد بهره‌برداري است و اين قسمت شامل غرفه‌هاي متعددي به اين شرح است. طبقه اول شامل حياط مركزي كه در آن مي‌توان انواع وسايل ارتباطي قديمي و حمل محموله‌هاي پستي اعم از ارابه، ماشين سه‌چرخ، دوچرخه و ماكت هواپيما را مشاهده كرد. در كنار آن ويترين‌هاي وسايل و هدايايي از كشورها، دولت‌ها و شخصيت‌هاي مختلف نيز به چشم مي‌خورد، در راهروی طبقه اول پانل‌هايي از عكس‌هاي بسيار زيباي كاركنان پست قديم قرار دارد كه تاريخ بعضي از آن‌ها به بيش از يك قرن مي‌رسد. غرفه بعدي مربوط به اشيای پستي است كه شامل صندوق‌هاي پستي دوره پهلوي، انواع مهرهاي دستي به شکل گرد، بيضي و… را دربر مي‌گيرد، همچنين مي‌توان نمونه مهرهاي مصرفي دفاتر پست خارج از كشور، مهر مخصوص سورشارژ دوره قاجار و مهر پست انقلابي ميرزا كوچك‌خان جنگلي را به فاصله چند قدم از يكديگر مشاهده كرد. همچنين در اين ميان وسايل ابتدایي نامه‌نگاري همچون قلمدان‌هاي با قدمت طولاني نيز به چشم مي‌خورد كه هيچ وجه مشتركي با روان‌نويس‌هاي امروزي ندارد و حتي احساس نوشتن با آن‌ها نيز دشوار به‌نظر مي‌رسد. در طبقه اول غرفه‌اي نيز اختصاص به باسكول‌ها و صندوق‌هاي پستي دارد. در قسمت باسكول‌ها مي‌توان نمونه‌هایي از باسكول‌هايي كه مرسولات سنگين پستي را با آن‌ها وزن مي‌كردند نيز مشاهده كرد. در اين قسمت صندوق امانات دوره قاجار نيز وجود دارد كه از نظر جنس با صندوق امانات فعلي قابل قياس نيست هر چند كه كاربرد آن كه حفظ اشيای قيمتي اس، در هر دوره يكسان است. غرفه كناري باسكول‌ها و صندوق پستي مربوط به پست در زمان جنگ است. غرفه‌اي كه ناخواسته تو را به دهه 60 مي‌کشاند، همان دهه‌اي كه يك برگ نامه در دوران جنگ براي سرباز دور از خانواده حكم كيميا را داشت و در اين ميان پستچي و صندوق پست هاله وصل ارتباط بين خانواده و سرباز بودند. صندوق پستي كه زير رگبار آتش دشمن به مانند آبكشي سوراخ سوراخ شده است از يك طرف و قاب‌هاي مزين به شهداي پست از طرف ديگر تو را برای لحظه‌اي بر جاي خود بي‌حركت مي‌كند، كه صداي راهنما به گوش مي‌رسد كه تاكيد مي‌كند تعداد شهداي پست بيش از اين تعداد است كه به نمايش در‌آمده‌اند، گتي كه ناگفته مشخص بود.
غرفه وزرا يا همان تشريفات آخرين غرفه موجود در طبقه اول است، غرفه‌اي كه شامل تصاويري از وزراي پست و تلگراف و تلفن از قديم تا گذشته را دربر مي‌گيرد. تاكنون 72 وزير شناسايي و تصوير آن‌ها به نمايش گذاشته شده است. تصوير اول متعلق به اولين وزير پست و تلگراف و تلفن است. پایين تصوير نوشته شده است علي‌قلي‌خان مخبرالدوله 1255 تا 1293 هجري قمري، وقتي تمامي قاب‌ها را از نظر مي‌گذراني آخرين قاب موجود در غرفه تصوير وزير وقت را نشان مي‌دهد.
گفته مي‌شود در طبقه اول قسمت‌هاي اداري، فروشگاه و كتابخانه قرار دارد كه در كتابخانه كتاب‌هایي درباره تريخچه پست و تلگراف و تلفن و تمبر و منابع قديمي از امور ارتباطات به زبان‌هاي فارسي، لاتين، فرانسوي و غيره وجود دارد كه دانشجويان و محققين در امور ارتباطات و معماري مي‌توانند از منابع آن استفاده كنند.
از مورس تا ماهواره زهره
شايد پرطرفدارترين بخش موزه ارتباطات در طبقه دوم آن باشد، همان‌جا كه سالن تمبر، غرفه مخابرات و… قرار گرفته است. با ورود به سالن تمبر كه به نوعي تمبرهاي داخلي و خارجي را دربر مي‌گيرد، چيدمان تمبرها باعث مي‌شود گفته‌هاي عظيمي مديركل موزه ارتباطات را به‌ياد بياوري، همان‌جا كه يادآور مي‌شود به‌علت نامناسب بودن چيدمان غرفه‌ها ما قادر به ارايه تمامي تمبرها نيستيم. البته نبايد از اين گفته عظيمي نا‌اميد شد چرا كه او به تمامي علاقه‌مندان به موزه ارتباطات مژده داده است كه در آينده نه‌چندان دور سيستم چيدمان تمبرها متحول خواهد شد، به اين صورت كه قرار است در هر گوشه سالن دستگاه كامپيوتري را قرار دهند كه هر فرد بنا به علاقه خود تمبر درخواستي را جست‌وجو كند. اين كار براي سهولت بازديد توريست‌ها نيز بسيار مثبت است. البته ذكر اين نكته ضروري است كه اين تغيير و تحول به نوعي اجباري است چرا كه موزه ارتباطات عضو جامعه موزه‌هاست به‌همين علت مجبور به رعايت استانداردهاي جهاني براي چيدمان موزه است. به‌هر حال چيدمان سنتي سالن تمبر آن را به دو بخش تقسيم كرده است، بخش اول تمبرهاي داخلي را دربر مي‌گيرد كه شامل 1100 سري تمبر از سه دوره قاجاريه (1276تا 1288 هجري شمسي)، پهلوي(1304تا 1357) و از سال 57 به بعد زمان حاضر را دربر مي‌گيرد. گفته مي‌شود تمبرهاي دوره قاجار تكميل نبوده حتي اولين تمبر مربوط به دوره ناصرالدين شاه نيز در اين سالن موجود نيست، اما اين‌گونه تمبرها در كلكسيون شخصي بعضي از افراد يافت مي‌شود. وضعيت تمبر در دوره پهلوي عكس دوره قاجار است به اين صورت كه تمامي تمبرهاي اين دوره در سالن موجود است. بخش دوم سالن قطعه‌هايي از تمبرهاي منتشره توسط 198 كشور عضو اتحاديه جهان پست را دربر مي‌گيرد. اين تمبرها تقريبا از دهه 70 ميلادي را شامل مي‌شود و به نوعي اولين تمبر پني سياه نام دارد كه متعلق به كشور انگلستان در دهه 1840 است.
غرفه بعدي در طبقه دوم مربوط به مخابرات است. با قدم گذاشتن در اين سالن مي‌توان به‌طور كامل روند رو به‌رشد فناوری را در عرصه ارتباطات احساس كرد. در اين سالن از مورس تا ماهواره زهره، تله‌تايپ، تلگراف، تلكس، فاكس و نمونه تير و سيم، انواع كابل‌هاي مسي، فيبرنوري، ديش ماهواره، مركز تلفن خودكار و وسايل ارتباطي مورد استفاده در جاده‌ها و ارتفاعات، انواع دستگاه‌هاي تلفن شامل تلفن‌هاي مغناطيسي، صدشماره‌اي قديمي، ديواري و دستگاه‌هاي ارتباطي قديمي شامل دستگاه گيرنده- فرستنده، تلفن بي‌سيم و… به نمايش گذاشته شده است.
وقتي روبه‌روي دستگاه تلگراف ايستاده‌اي و نوشته زير آن را مي‌خواني كه اولين ارتباط تلگرافي با چنين جمله‌اي اقتباس از انجيل فرستاده شده است كه «پروردگار چه كارهاي شگرف دارد» به اين نتيجه مي‌رسي كه سال‌ها سپري شده است و افراد زيادي عمر خود را به پاي علم ارتباطات گذاشته‌اند كه امروزه هر شخصي بتواند به راحتي با وسيله‌اي به‌نام تلفن‌همراه تنها با فشردن يك شماره با هر نقطه‌اي ارتباط برقرار كند يا اينكه با اتصال به دنياي اينترنت در كمتر از چند ثانيه با اقصي نقاط دنيا ارتباط برقرار كند. از نكات جالب توجه در سالن مخابرات ديدن نام‌هاي معروف و نام‌آشنا به‌خصوص در صنعت گوشي تلفن‌همراه است، نام‌هايی چون اريكسون سوئدي و زيمنس آلماني كه كنار گوشي‌هاي قديمي سال‌هاي دور خودنمايي مي‌كنند. به هر حال هرچه طول راهروی سمت راست به انتها مي‌رسد، رفته‌رفته وسايل ارتباطي مجهز‌تر و به نوعي به‌روز‌تر مي‌شود تا آن‌جا كه در نقطه مقابل و در انتهاي سمت چپ سالن با ماهواره زهره برخورد مي‌كني.
***
در بال شرقي موزه ارتباطات گويا فروشگاهي نيز به‌منظور دسترسي علاقه‌مندان به آلبوم‌هاي تمبر و امور كارشناسي تمبر، كارت پستال‌ها و… موجود است كه در تمامي ساعات فعاليت موزه آماده ارایه خدمات به مراجعه‌كنندگان است. همچنين در طبقه دوم، سالن كنفرانس بسيار زيبایي براي جلسات اداري هيات امنای موزه ارتباطات، سخنراني‌ها و جلسات تشريفاتي با مساحتی حدود500 مترمربع و ظرفيت 200 نفر موجود است كه البته به‌علت قفل بودن تنها به شنيده‌ها اكتفا كرده‌ايم. آخرين بخش مورد بازديد در بال شرقي موزه مربوط به چايخانه سنتي موزه است كه گفته مي‌شود داراي محيطي فرح‌بخش و با الهام از ساختار معماري سنتي ايجاد شده است و براي پذيرايي از گروه‌هاي مختلف بازديدكننده و مقامات درنظر گرفته شده است، هر چند طبق ديده ا هنوز اين چايخانه براي رسيدن به استانداردها فاصله زيادي دارد.
بازديد از بال شرقي موزه به‌عبارتي بازديد از كل موزه ارتباطات است اما ما همچنان اصرار به ديدن بال غربي داريم، همان‌جا كه در دست مرمت و بازسازي قرار گرفته است. هر چند اين تقاضا در ابتدا از سوي راهنما جدي گرفته نمي‌شود، اما مدير موزه با همكاري صميمانه اجازه ورود را صادر مي‌كند. دور شدن از خنكاي بال شرقي و راه رفتن در آفتاب سوزان براي رسيدن به بال غربي كافي است تا ما را از بازديد منصرف كند اما وقتي در مقابل عظمت معماري ساختمان قرار مي‌گيري درمي‌يابي بازديد از اين بال به تمامي سختي‌ها همچون خطر سقوط و خاكي شدن سر تا پايت مي‌ارزد. گفته مي‌شود مرمت و بازسازي بال غربي در اوايل سال جديد به پايان مي‌رسد، اما تغييرات كلي در اين منطقه نياز به صرف هزينه سنگيني دارد كه هنوز در مراحل ابتدايي قرار دارد هر چند مسؤولان اعتقاد دارند در آينده‌ايي نزديك اين موزه با 18 هزار مترمربع زيربنا به يكي از بزرگ‌ترين موزه‌هاي ارتباطات تبديل خواهد شد.
عظيمي در اين باره مي‌گويد: اگر تمامي نيازهاي مالي تامين شود به‌زودي ما دو موزه پست و مخابرات در سمت چپ و راست ساختمان خواهيم داشت به‌صورتي كه در همان ابتدا از مراجعه‌‌كننده سؤال مي‌شود كه مي‌خواهد از كدام موزه بازديد داشته باشد. همچنين در قسمت مركزي قصد داريم فضايی را براي فروشگاه و نمايشگاه‌هاي مقطعي درنظر بگيريم، بر روي تمامي اين كارها كارشناسي شده است و سال آينده به بهره‌برداري خواهد رسيد.
در منطقه ميدان امام حدود نه موزه فعال است و ساختمان‌هاي قديمي بسياري نيز در دل آن جاي دارد، به‌همين علت طي بخش‌نامه‌اي در زمان رياست‌جمهوري آقاي خاتمي تاكيد شده است كه مجموعه ميدان مشق كاربري آن به مكان فرهنگي تبديل و تحت هيچ شرايطي تغيير كاربري در آن اعمال نشود. اين بخش‌نامه مورد تایيد رياست‌جمهور فعلي نيز قرار گرفته است. مديركل موزه ارتباطات در اين باره مي‌گويد: دولت براي فرهنگي كردن اين مكان بسيار جدي است تا آن‌جا كه به وزارت امور خارجه كه تاكنون چند ساختمان فعال در اين مجموعه دارد ابلاغ كرده است كه حداكثر ظرف دو سال اين ساختمان‌ها را تخليه كنند. حتي ساختمان شهرباني را كه اخيرا وزارت امور خارجه خريده است قرار است پس از مرمت و بازسازي به موزه تاريخ سياسي ايران تبديل شود.
گفته مي‌شود طرح دولت آن است كه اين قسمت را به يك مكان فرهنگي تبديل كند اما تا چه حد در اين كار مي‌تواند موفق باشد سؤالي است كه گذشت زمان به آن پاسخ خواهد داد. به هر حال اگر مايل به دانستن اطلاعات بيشتري در خصوص موزه ارتباطات هستيد كافي است بر روي آدرس سايت www.post-telecommuseum.ir يك كليك كوچك كنيد تا به حجم وسيعي از اطلاعات دسترسي داشته باشيد.
