نام نویسنده: دکتر يونس شکرخواه
هفته نامه بزرگراه فناوری – او عوض شده است یا درآستانه یک تغییر است؟ شاید هم یک گپ و گفت چند ساعته اصلا برای پاسخ دادن به چنین پرسشی مناسب نباشد.
جواب هرچه باشد؛ من دارم درباره‌اش می‌نویسم و این نوشتن با هر درونمایه‌ای حسی از همان چند ساعت است؛ چند ساعتی که دردانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی رقم خورد.
مانوئل کستلز مشهورترین چهره جهانی سال‌های اخیر در عرصه‌های ارتباطات و جامعه شناسی دوشنبه 22ماه مه در سالنی مملو از دانشجو واستاد؛ دربرابر جمع قرار گرفت.
“سعی کن زیاد روی من تمرکز نکنی؛ من از صبح دوسخنرانی داشته‌ام و ترجیع می‌دهم حرف نزنم”.
این نخستین جملاتی بود که کستلز؛ نویسنده تریلوژی پرقدرت جامعه شبکه‌ای در گوش من به‌عنوان گرداننده مراسم زمزمه کرد، مردی که انقلاب آی تی را با جنبش‌های اجتماعی فرهنگی و بازسازی کاپیتالیسم گره زده است تا شیپور بیدارباش را برای جهانیان به صدا درآورده تا جامعه شبکه‌ای را تماشا کنند؛ حالا می‌خواست یک‌طرفه به جمع گره نخورد.
پروفسور کاظم معتمدنژاد پدر ارتباطات ایران کنارمن است و این یعنی من و همکاران و همکلاسی‌ها که با او راه‌ها پیموده‌ایم بازهم می‌توانیم با آرامش خاطر حرف‌هایمان را بزنیم و نگاه ایرانی‌مان را به زمین و زمان و به کستلز و جامعه شبکه‌ای‌اش داشته باشیم. پروفسور به زبان فرانسه به میهمان اسپانیولی خوش آمد می‌گوید و به سوابق انقلابی‌اش اشاره می‌کند. دکتر فرقانی رئیس دانشکده هم به زبان انگلیسی به او خوش آمد می‌گوید تا هرچه سریع‌تر از تشریفات اولیه رها شویم.
همکارم دکتر هادی خانیکی لید کنجکاوی‌های جمع ارتباطی حاضر را می‌نویسد: ” آقای کستلز آیا هنوز نظریات انتقادی را دنبال می‌کنید؟ شما اگر چ به تاثیرات فکری پولانزاس، تورن و آلتوسر برروی خودتات معترف هستید، اما آیا هنوز هم از موضع یک اندیشمند انتقادی به مقوله جامعه اطلاعاتی نگاه می‌کنید یا نه؟”
برای دانشکده‌ای که مطالعات انتقادی برایش حکم نقشه راهنما درجهان دیجیتال معاصر را دارد؛ چنین پرسشی می‌توانست قلاب اصلی بحث باشد. اما زود معلوم شد که ماهی طلایی ما حتی اگر به قلاب‌گیر کند؛ برای بیرون کشیده نشدن ازآب هم برنامه دارد و ممکن است بگریزد، که گریخت:
“- دربند چارچوب‌ها نیستم، مانوئل کاستلز به‌عنوان شخص، نگاه انتقادی دارد اما کاستلز محقق مراقب است که چنین نگاهی برروی پژوهش‌هایش اثر نگذارد.”
به فارسی به دکتر خانیکی گفتم من جور دیگری دنبال می‌کنم تا تکلیف را یک‌سره کنیم و پرسیدم:
“- آیا کستلز پژوهشگر از اقتصاد سیاسی به‌عنوان یک جعبه ابزار برای مطالعه جامعه شبکه‌ای استفاده می‌کند یا خیر؟”
و بی‌د‌رنگ گفت: ” بله ازاین جعبه ابزار استفاده می‌کنم ؛ اما کل این جعبه با من نیست و آن‌را باز می‌کنم تا اگر ابزار به درد بخوری داخل آن بود، ازآن استفاده کنم.”
این گونه پاسخ‌ها از چهره‌ای که جامعه شبکه‌ای را جامعه‌ای کاپیتالیست می‌داند و کاپیتالیسم اطلاعاتی جهانی را مولد‌ترین سیستم در قلب محروم‌ترین افراد؛ برایم بیگانه به‌نظر می‌رسد واین حس با تعقیب پرسش‌ها از طرف همکاران دیگرم دکتر علی محمدی ودکتر پرویز پیران درباره جنبش‌های اجتماعی هم با من باقی می‌ماند:
“- جنبش‌ها نمی‌توانند دستور جلسه بسازند. آن‌هااز ارزش‌ها دفاع می‌کنند و این نهاد‌های سیاسی هستند که باید کار را به‌پیش ببرند.”
پس کارها به پیش نخواهد رفت. چون کستلز درعین حال معتقد است که سیاست دربحران مشروعیت متوقف شده است.
دکتر احمد میر عابدینی به صراحت به او می‌گوید این یک کستلز دیگر است که این‌جا نشسته است و بعد هم پرسش‌های دانشجویان کستلز را گرم می‌کند.ا
دوباره آرام در گوشم زمزمه می‌کند: ” بهتر نیست کامل ترجمه کنی و فقط نکات مهم را ترجمه کنی تا وقت بیش‌تری برای طرح حرف‌ها داشته باشیم و بگذاریم همه سئوال کنند؟ این‌ها بچه‌های پرانرژی و با سوادی هستند؟”
به ساعتم نگاه می‌کنم ؛ ازوقت در نظر گرفته شده یک‌ساعت گذشتته ولی کستلز تازه انگار دلش می‌خواهد بیشتر حرف بزند. حالا شوخی می‌کند؛ با هیجان بیش‌تری حرف می‌زند و حتی به من کمک می‌کند و با اشاره به نقاط مختلف سالن پرسش کنندگان را که دست‌هایشان را بالا گرفته‌اند نشان می‌دهد. کاستلز حالا صریح‌تر هم شده است:
“….امریکا یک‌جانبه گراست؛ …….زنان و رسانه‌ها کارگزاران تغییرات هستند؛ ……دارم درباره رابطه قدرت و اتباطات کتاب دیگری می‌نویسم؛….سواستفاده جنسی از کودکان درآمریکا بالاست؛….هویت‌های گوناگون راهکارهای بیرون ایستادن ازنظام جهانی کاپیتالست اطلاعاتی هستند…..من آنتونی گیدنز نیستم او طرفدار تونی بلر است…”
درمراسم شامی که مشترکا از جانب خبرگزاری میراث فرهنگی و دانشکده برگزار شده؛ دکتر پایا مترجم جامعه شبکه‌ای به من می‌گوید کستلز خیلی ازتشکیل این جلسه خوشحال است.
اما به گمان من یک نفر از او خوشحال‌تر است؛ پدر ارتباطات این دیار که ساکت نشسته بود و مراسم بی‌تکلفی را تماشا می‌کرد که درآن شاگردانش در برابر یکی از نام‌آورتین چهره‌های جهانی ارتباطی معاصر محک می‌خوردند. لبخند پروفسور کاظم معتمد نژاد درمراسم شام؛ وقتی کنار کستلز به عکس گرفتن پرداختیم برای ما مفاهیم بیش‌تری نسبت به کاستلز در برداشت.
