نام نویسنده: على محمد آقازمانى
شرق – شكاف ديجيتالى، چالشى است كه امروز دنياى مجازى با آن روبه رو شده است. شكاف ديجيتالى، فرآيند بى عدالتى حاكم بر سرزمين ديجيتالى ميان جامعه اطلاعاتى زنان و مردان است. اين گزارش به جنبه هاى شكل گيرى و رفع اين نابسامانى در دگرديسى جهانى شدن اطلاعاتى مى پردازد و در پايان، راه حل هايى براى رفع شكاف ديجيتالى در كشور ارائه مى كند.
• در باب شكاف ديجيتالى
شكاف ديجيتالى دو نوع دارد. يكى شكاف بين زن و مرد و ديگر شكافى كه برد سرزمينى دارد. جامعه اى كه شكاف ديجيتالى از نوع سرزمينى در آن مشاهده م شود، معمولاً از بى عدالتى ديجيتالى شخصى (زن- مرد) نيز رنج مى برد.
وقتى برخى نقاط يك كشور به دسترسى هاى آى تى مدار متصل باشند بستر براى ايجاد چندقطبى شدن ديجيتالى فراهم مى شود. آمار و اطلاعات فراوانى در تاييد شكاف ديجيتالى در دنياى سايبرنتيكى امروزى وجود دارد. نابرابرى واقعى در دسترسى و استفاده از اطلاعات و فناورى هاى ارتباطى حقيقتى است كه آمار و اطلاعات فراوانى در تائيد آن موجود است. براى مثال در سراسر آفريقا تنها ۱۴ ميليون خط تلفن وجود دارد كه بسيار كمتر از توكيو يا مانهاتان است. در حالى كه از هر دو آمريكايى يك نفر متصل به اينترنت است. در آفريقا اين آمار در هر ۲۵۰ نفر يك مورد است. كشورهاى دارنده اطلاعات دسترسى خود به اين فناورى ها را آن قدر توسعه داده اند كه شكاف بين كشورها هر لحظه در حال گسترش است. به نظر مى رسد پيش از آنكه اين شكاف ديجيتالى بين كشورهاى غنى و فقير در استفاده از اطلاعات مطرح باشد بيشتر شكاف در باورها و عقايد و فرهنگ مشهود است.۱ اصطلاح «شكاف ديجيتالى»(digital divide) به فاصله بين افراد داراى مهارت هاى استفاده از كامپيوتر و اشخاص فاقد اين مهارت اشاره مى كند. هرچند شكاف ديجيتالى مى تواند به اين واقعيت اشاره داشته باشد كه زنان معمولاً از سطح سواد كامپيوترى نازل ترى برخوردارند، علت آن را همچنين مى توان در عدم آموزش، فقر و دسترسى نامناسب زنان به تكنولوژى جست وجو كرد كه در نتيجه مى بينيم زنان به نسبت كمترى در دنيا از كامپيوتر استفاده مى كنند. هرگاه زنان به آموزش و امكان دسترسى دست پيدا كرده اند شاهد آن بوده ايم كه از كامپيوترها براى آموزش خود استفاده كرده اند، با ديگران شبكه هايى را تشكيل داده، فرصت هاى شغلى و اقتصادى براى خود و ساير زنان به وجود آورده اند و ديگران را در معلومات خود شريك كرده اند.
(http://www.worldcivilsociety.org/report). در واقع اين شكاف ديجيتالى، پيشروى چالش هاى موجود در دنياى غيرمجازى به سرزمين ديجيتال، و نمود پيدا كردن علنى كاستى هاى موجود در امر دسترسى برابر زنان نسبت به مردان در حقوق شهروندى در دهكده جهانى به شمار مى آيد. اين بى عدالتى در سطح دسترسى، نوع دسترسى و شيوه هاى ارتباطى و از همه مهمتر، در حقوق جنسيتى كاربران در استفاده از پتانسيل ها و ظرفيت هاى جديد، نمود پيدا كرده است. بانك جهانى مدتى پيش در مورد شكاف ديجيتالى در حال شكل گيرى و تاثير آن بر اقتصاد و فرهنگ ملل، مقاله اى را در نشانى:
http://www.worldbank.org/gender/digitaldivide منتشر كرد. در اين مطلب، از قول جيليان مارسل(Gillian Marcelle) كه از وى به عنوان پيش قراول فعال در زمينه توسعه و اجراى استراتژى هاى عدالت جنسيتى در بخش فنارى هاى اطلاعات و ارتباطات نام برده مى شود، ارائه شده است كه سياستگزارى در زمينه فناورى هاى اطلاعات و ارتباطات در صورتى كه مبتنى بر فرآيند تصميم گيرى آگاهانه و مطلع از مسائل جنسيتى باشد به شكل فوق العاده اى سودمند خواهد بود. با اين حال، ميزان برابرى جنسيتى در سطوح تصميم گيرى در ميان دست اندركاران فناورى هاى اطلاعات و ارتباطات هنوز در سطح غيرقابل قبولى است. متخصص ديگرى به نام هاملينك (Hamelink) نيز معتقد است: در توزيع منابع فناورى هاى اطلاعات و ارتباطات به ويژه كاربرد آن در ارتباط با زنان نابرابرى مشاهده مى شود. مشكل اينجا است كه كسب مهارت ها و فناورى هاى اطلاعات و ارتاطات تقريباً تماماً به سواد ارتباط دارد. و چنين شرايطى به ويژه زنان را تحت تاثير قرار مى دهد، چرا كه در سراسر دنيا درصد بى سوادى زنان نسبت به مردان بالاتر است.
• شكاف هاى عمده
عمده شكاف هاى ديجيتالى در چه مواردى اتفاق مى افتد؟ سايبر اطلس مالتى مديايى كه در نشانى: www.cyberatlas.internet.com/big_picture قرار دارد، عمده ترين شكل شكاف ديجيتالى را مربوط به استفاده از اينترنت مى داند. به طورى كه كمترين ميزان كاربران را در كشورهاى در حال توسعه، زنان تشكيل مى دهند. به عنوان مثال، فقط ۳۸ درصد از كاربران اينترنت در آمريكاى لاتين زنان هستند، در الى كه در اتحاديه اروپا اين رقم ۲۵ درصد، روسيه ۱۹ درصد، ژاپن ۱۸ درصد و در خاورميانه فقط ۴ درصد است.
بنابر اين گزارش، در سطح جهان بيشترين تعداد كاربران اينترنتى را مردان، دانش آموختگان دانشگاهى و يا آنان كه از ميانگين درآمد بالاترى برخوردارند تشكيل مى دهند. تنها آنجا كه دسترسى به اينترنت توسعه خوبى يافته (نظير كشورهاى اسكانديناوى و آمريكا) از فاصله جنسيتى در استفاده از اينترنت كاملاً كاسته شده است.
شيرين احمدى نيا استاديار دپارتمان مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبايى در مقاله اى با عنوان جايگاه زن در جامعه اطلاعاتى (www.iwna.ir)، موانع اين شكاف هاى عمده را چنين تشريح مى كند: طى كنفرانس تداركاتى وزيران مجمع اروپايى براى اجلاس جهانى جامعه اطلاعاتى (بخارست ۲۰۰۲) بر فهرستى از موانع خاص جنسيتى در دسترسى به فناورى هاى ارتباطى و اطلاعاتى به شرح زير تاكيد شد: هزينه هاى بالاى دسترسى و گزينه هاى تكنولوژى، دسترسى محدود در جهت آموزش مهارت هاى جديد (فقدان اطلاعات و تشويق لازم در مورد درخواست براى فراگيرى فناورى هاى ارتباطات و اطلاعات)، ناكافى بودن شبكه ها و وجود اين تصور كه اين فناورى ها «مردانه» است البته برخى نيز بر اين باورند كه تفاوت هاى موجود ميان زنان در دسترسى به اينترنت از جمله تحت تاثير عوامل زير قرار دارد: عامل جغرافيايى (تفاوت هاى مناطق شهرى و روستايى)، وضعيت خانوادگى (مادران مجرد دسترسى كمتر دارند) و سن كاربران (مشكل دسترسى براى زنان بالاى ۴۵ سال). البته در اين مورد نيز توافق وجود دارد كه اطلاعات محدود در مورد وضعيت زنان به عنوان كاربران، توليدكنندگان و تصميم گيران اين فناورى ها، ارزيابى دقيق ترى در خصوص شكاف ديجيتالى جنسيتى را امكان پذير نمى سازد.
برنامه منتشر شده تحت عنوان فرصت هاى ديجيتالى كه در سال ۲۰۰۲ در سايت سازمان يونسكو منتشر شد و در نشانى اينترنتى: www.unesco.org/press/pr200202opal8e.html قابل دسترسى است، با ارجاع به قابليت هاى فناورى هاى اطلاعات و ارتباطات در برقرار كردن ارتباط ميان افراد و اجتماعات محلى با اطلاعات و منابعى فراتر از مرزهاى جغرافيايى شان، به ويژه بر اهميت و سودمندى اين نكته در ارتباط با اجتماعات به حاشيه رانده شده و گروه هايى مانند زنان، جوانان و اقليت هاى قومى تاكيد شده است.
افراد اين گروه ها مى توانند به اطلاعات مورد نظر خود دسترسى پيدا كنند و به تبادل اطلاعات مورد علاقه خود بپردازند، قدرت جمعى خود را تقويت كنند و راه حل هاى مناسب براى بهبود و توسعه شرايط خود را بيابند. به عنوان نمونه از گروه زنان فعال در مكزيكوسيتى ياد شده است كه توانستند با برقرارى ارتباط با گروه زنان همفكر خود در كاليفرنيا از طريق پست الكترونيكى e-mail اطلاعات مفيدى را در مورد كارخانه نساجى اى كه در آن مشغول به كار بودند كسب كنند و در جريان چانه زنى در باب شرايط كارى خود با مديريت كارخانه از آن در جهت حمايت از حقوق خود سود ببرند.
• راه حل هاى ديجيتالى
شكاف ديجيتالى يك چالش در جامعه اطلاعاتى (Information Society) امروزى محسوب مى شود. رسيدن به آمال دولت هاى الكترونيك پويا و گسترش فناورى اطلاعات و ارتباطات در حوزه هاى مختلف علوم، بدون ارائه ابزارهاى گسترده به زنان و حتى مردان و بدون توجه به نقش بازيگرى موثر هر كدام از طرفين، غيرقابل دسترس خواهد بود. شكاف ديجيتالى به دليل گستردگى ارتباطات الكترونيكى در دنياى امروزى مى تواند زمينه ساز شكاف جنسيتى در جامعه اطلاعاتى متمركزخواه شود. اين شكاف با آرمان شبكه هاى اطلاع رسانى با رويكردهاى اجتماعى، كه دهكده اى شدن جهان را پيش فرض قرار مى دهند، در تقابل خواهد بود.
دكتر جلالى، رئيس پژوهشگاه IT دانشگاه علم و صنعت، سال گذشته به خبرگزارى سينا گفته بود كه پروژه ICT روستايى كشور كه تجهيز و راه اندازى ۱۰ هزار دفتر آى تى روستايى را در نظر دارد، به جهت كاهش شكاف ديجيتالى سرزمينى در ايران به وقوع پيوسته است.
علاوه بر اين، مهندس آشنا معاون جهاد دانشگاهى تهران نيز آموزش مفاهيم الترونيكى را در سطحى گسترده به شهروندان از مهم ترين عوامل كاهش شكاف ديجيتالى در كشور دانسته است. آنچه مسلم است براى كاهش شكاف ديجيتالى و در حقيقت، حفظ سهم گسترش فناورى اطلاعات در سبد خانوارهاى ايرانى، بايد رسانه هاى ملى و غيردولتى كشور، در جهت اطلاع رسانى مفاهيم و اصول اين عصر به كاربران مختلف خود بكوشند. از سوى ديگر، دولت بايد با اتخاذ برنامه هاى آموزشى، تحصيلى، هدايتى، اطلاع رسانى و پشتيبانى، يارانه اى و بستر گسترش ظرفيت هاى سخت افزارى و نرم افزارى ICT را به نسبت هاى تعريف شده در استان هاى مختلف كشور فراهم كند. استفاده از انجمن هاى غيردولتى مرتبط با امور زنان در مر رسانه ها و فناورى، عالى ترين زمينه براى هدايت و گسترش زمينه هاى فناورى روز در بين جامعه اطلاعاتى زنان كشور است. قطعاً كاهش فشار شكاف ديجيتالى در ايران، در بارورتر كردن پتانسيل هاى بالقوه زنان در حوزه هاى علمى و عملى قابل نفوذ و ارتقاى سلامت و كاربرد دنياى آى تى ايران، نقش بسزا خواهد داشت.
پى نوشت:۱- آبان ،۸۱ اطلاعات سياسى
