نام نویسنده: محمد مهدى مولايى
دنیای کامپیوتر و ارتباطات – از حدود چهار سال پيش كه شوراى عالى انقلاب فرهنگى در مصوبه‌اى وضعيت فيلترينگ اينترنت را مشخص كرد و تعيين مصاديق آن را به كميته‌اى سه‌نفره سپرد، وضعيت فيلترينگ در كشور دستخوش تحولات و تغييرات متفاوتى شده است.
اما آنچه مسئولين را به فكر اجرايى كردن «طرح بانك جامع فيلترينگ كشور» انداخت، ناهماهنگى‌هاى اين حوزه و اعتراضات فراوان -و در پاره‌اى مواقع به‌جا و صحيح- كاربران در مورد اعمال فيلترينگ ناقص و اشتباه بود. مهم‌ترين ويژگى طرح جديد، از بين بردن چند‌گانگى فيلترينگ براى خدمات ارائه شده توسط شركت‌هاى ارائه خدمات اينترنتى است.
دو تن از مسئولين شركت دلتاگلوبال(رييس هيئت مديره و مدير عامل) كه مسئوليت اجراى اين طرح به عنوان پيمانكار به آنها سپرده شده است در گفت‌وگويى اختصاصى با خبرنگار ماهنامه دنياى كامپيوتر و ارتباطات كه در شماره آتى اين ماهنامه منتشر خواهد شد در اين مورد به گفت‌وگو نشسته‌اند. مديرعامل شركت ديتا(رشيدى) هم عليرغم قول مساعد اوليه و پس از دو ماه پيگيرى، حاضر به گفت‌وگو با ما نشد تا بخشى از سوالات مربوط به اين طرح جديد مچنان بى‌پاسخ بماند.
طرح يكپارچه‌سازى فيلترينگ
روش ثابت فيلترينگ در مراكز اينترنتى، در همه جاى دنيا استفاده از بسته‌هاى سخت‌افزارى و نرم‌افزارى ويژه فيلترينگ است كه دسترسى به ترافيك غيرمجاز و مشاهده آدرس‌هاى ممنوعه را مسدود مى‌كند. اين مجموعه، براى تشخيص آدرس‌هاى غيرمجاز از مجاز، به يك ديتابيس(پايگاه داده) مراجعه مى‌كند. در ايران، تهيه مجموعه نرم‌افزارى و سخت‌افزارى فيلترينگ تاكنون به عهده شركت‌هاى ايرانى بوده است و از محصولات ساخت داخل استفاده مى‌شده است. در مورد پايگاه داده مورد استفاده براى فيلترينگ هم تاكنون آنچه اتفاق افتاده، استفده از محصولات خارجى بوده است. در واقع براى تهيه و بروز نگهداشتن پايگاه داده مورد استفاده در فيلترينگ، نرم‌افزارهاى خاصى وجود دارد كه تا كنون از نمونه‌هاى خارجى و اغلب آمريكايى آنها از قبيل اسمارت فيلتر(smartfilter) و وب‌واشر(webwasher) استفاده مى‌شده است.
شركت فناورى اطلاعات(شركت ديتا) به عنوان متولى اين موضوع، و براى هماهنگى فيلترينگ در سطح كشور، به عنوان گام نخست، امتياز تهيه و فروش تجهيزات مربوط به فيلترينگ در ايران را به چهار شركت ايرانى واگذار كرد و همه مراكز ارائه خدمات اينترنتى اعم از آى‌اس‌پى‌ها و آى‌سى‌پى‌ها و شركت‌هاى دولتى، ملزم به تهيه تجهيزات فيلترينگ از اين شركت‌ها هستند. در مرحله بعد، براى تعيين شركت مسئول مديريت پايگاه داده فيلترينگ، مناقصه‌اى با حضور شركت‌هاى ايرانى برگزار شد كه از بين آنها «دلتاگلوبال» برنده مناقصه شد.
روش‌هاى فيلترينگ
در كشورهاى مختلف دنيا فيلترينگ به دو روش انجام مى‌شود: فيلتر كردن نشانى‌هاى اينترنتى براساس يك ليست سياه(در يك پايگاه داده)، و فيلتر كردن براساس محتواى هر صفحه اينترنتي. روش دوم در دنيا به فيلتر محتوا (content filter) معروف است كه براى پهناى باند خيلى بالا قابل انجام نيست.
مدير عامل دلتا گلوبال در توضيح سيستم جديد شركت كه بزودى در سطح كشور بكار گرفته خاهد شد خبر از ابداع روشى جديد و تلفيق اين دو روش مى‌دهد: «در ايران تاكنون فيلترينگ نوع دوم را نداشته‌ايم، چون براى پهناى باند يك كشور جوابگوى آن نيست. ما با شيوه انحصارى خودمان اين دو روش را تركيب كرديم. در روش ما تمام مواردى كه توسط كاربران ديده مى‌شود دوباره در مورد آنها تصميم‌گيرى مى‌شود.» در واقع در سيستم جديد، همه آدرس‌هايى كه توسط كاربران ديده شده‌اند، توسط سيستم جمع‌آورى مى‌شوند و دوباره به آنها مراجه مى‌شود تا در مورد امكان مشاهده مجدد آن تصميم گرفته شود. به گفته مسئولين دلتاگلوبال، اين روش باعث مى‌شود اگر سايت گمنام غيرمجازى با تعداد زياد مراجعه كننده ايرانى وجود دارد به راحتى شناسايى شود.
آنچه تاكنون در ايران اتفاق افتاده، فيلترينگ بر اساس يك پايگاه داده ثابت بوده كه هر چند وقت به يكبار توسط نيروهاى انسانى بروز مى‌شده است. در حال حاضر در كنار استفاده از فيلترينگ بر اساس پايگاه داده، از روش وجود كلمات كليدى ممنوعه در آدرس صفحات اينترنتى هم استفاده مى‌شود كه ضريب خطاى بسيار بالايى دارد. بر اساس اين روش به نرم‌افزار فيلترينگ فرمان داده مى‌شود كه مثلا تمام صفحاتى كه در آدرس آنها از كلمه «سكس»، «زن» يا «دختر» يا «عشق» استفاده شده است مسدود شوند. هر چند كه بر اساس اين فرمان، جلوى مشاهده تعداد زيادى از فحات مستهجن گرفته مى‌شود، اما به دليل هوشمند نبودن سيستم، كاربران از تعداد زيادى از صفحاتى كه مطالب مفيد علمى در مورد موضوعات فوق دارند هم محروم مى‌شوند.
از جمله نكات مثبت سيستم جديد، حذف اين روش از فيلترينگ است. به عبارت ديگر، در سيستم جديد فيلترينگ، بر اساس كلمات ممنوعه در آدرس صفحات به طور كلى برداشته خواهد شد. آنطور كه مدير عامل مى‌گويد، با راه‌اندازى سيستم جديد، كاربران حتى مى‌توانند مثلا كلمه «سكس» را به وسيله موتورهاى جست‌وجو در اينترنت جست‌وجو كنند و به صفحاتى كه از نظر روانشناسى و پزشكى به اين موضوع پرداخته‌اند دسترسى داشته باشند.
سيه، سفيد، خاكسترى
روش جداسازى صفحات ممنوعه از غيرممنوعه بر اساس تقسيم‌بندى صفحات مشاهده شده، در سه دسته سياه، سفيد و خاكسترى انجام مى‌شود. به گفته مدير عامل: «آن دسته از صفحات كه روبات تشخيص دهد قطعا بايد فيلتر شوند در ليست سياه قرار مى‌گيرند. صفحاتى كه مشكل خاصى ندارند هم صفحات ليست سفيد محسوب مى‌شوند. اما ممكن است وضعيت برخى صفحات در نگاه اول مشخص نباشد. مثلا روبات، يك كلمه سكس در سايت ديده است، اما مشخص نيست سايت مستهجن است يا نه. اين سايت‌ها در بخش خاكسترى قرار مى‌گيرند.»
در سيستم جديد، وظيفه تعيين وضعيت اين ليست خاكسترى بر عهده يك گروه از نيروى اسانى متشكل از جامعه‌شناس، روانشناس، پزشك و روحانى آشنا با حقوق است. مدير عامل، توضيحاتش را اينطور ادامه مى‌دهد: «اين تيم علاوه بر تصميم‌گيرى در مورد ليست خاكسترى، به شكايات راجع به ليست سياه و سايت‌هايى كه به اشتباه مسدود شده‌اند و يا به اشتباه مسدود نشده‌اند رسيدگى مى‌كند.» به گفته او، كارشناسان بعد از بررسى، ليست خاكسترى را به دو قمست «سياه» يا «سفيد» تقسيم مى‌كنند. بعد از ۶ ماه هم كل سياه و سفيد دوباره چك مى‌شود كه اگر تغيير مالكيت دامنه پيش آمده بود مشكلى به وجود نيايد و اشتباهى رخ ندهد.
مسئولين دلتا گلوبال معتقدند با راه‌اندازى سيستم جديد، اعترضات مردم در مورد اشتباهات فيلترينگ بسيار كاهش خواهد يافت.
مقابله با فيلترشكن‌ها
رئيس هيئت مديره شركت وعده مى‌دهد كه سيستم جديد، فيلترشكن‌ها را در مدت كوتاهى بين چند روز شناسايى و مسدود خواهد كرد. در واقع سيستم از طريق مشاهده مجدد صفحات ديده شده مى‌تواند فيلترشكن‌هايى كه به تازگى راه‌اندازى مى‌شوند را به راحتى شناسايى كند.
مقايسه با سيستم‌هاى خارجى
«سيستم ما در كنار اسمارت‌فيلتر و وب‌واشر آزمايش شد و نقايص آنها را نشان داد. ظرف 7 روز ما 250 هزار سايت ديديم كه كاربرها ديده بودند و سيستم ما تشخيص داده بود كه اينها مشكل دارند. سيستم بصورت قطعى گفته بود ۲۵هزارتاى آنها بايد بسته شود كه تست كرديم و درست بود و چند صدهزارتاى ديگر هم بايد چك مى‌شدند.» اين توضيحات را مدير عامل شركت در مورد مقايسه سيستم جديد با نمونه‌هاى خارجى مى‌گويد. او در مورد مزيت ديگر سيستم اينطور توضيح مى‌دهد: «سيستم ما حسن بارزى كه نسبت به بقيه ديتابيس‌هاى دنيا دارد اين است كه اين ديتابيس نيست. در دنيا همه ديتابيس مى‌فروشند، اما اين «سيستم توليد ديتابيس» است. اگر الان قرارداد شركت ديتا با وب‌واشر تمام شود، آنها دسترسى به ديتابيس ندارند و در واقع با اتمام قرارداد، نمى‌توانند ديتابيس را بروز كنند و به شكل كامل از محصول استفاده مايند. اما ديتابيس ما منبع‌باز است و حتى مى‌توان ديتابيس را بطور مستقل فروخت.»
خصوصيات سيستم جديد
مدير عامل دلتاگلوبال در مورد ديگر ويژگى‌هاى سيستم جديد هم توضيحاتى مى‌دهد: «سيستم فيلتر طراحى شده در كشور، اين قابليت را دارد كه بر حسب آى‌پى مقصد مورد استفاده، اينترنت را با سطح خاصى از فيلترينگ در اختيار كاربر قرار دهد. مثلا بديهى است كه فيلتر در يك نشريه بايد كمتر از يك مدرسه باشد. در يك نشريه مى‌توان دسترسى به برخى سايت‌هايى كه براى عموم ممنوع است را آزاد گذاشت، در حالى كه در مدرسه حتى بايد صفحات مربوط به بازى و گزارش فوتبال را هم بست. يا مثلا در انشگاه و در سالنى كه در آن دانشجويان دكترى مى‌نشينند و يا حوزه علميه، نبايد فيلترينگ اعمال شود. سيستم فيلترى كه در ايران طراحى شده اين امكان براى آن وجود دارد. اين كار به وسيله تعريف دسته‌بندى‌هاى متفاوت در سيستم جديد امكان‌پذير مى‌شود.» به گفته رئيس هيئت مديره شركت، سيستم طراحى شده بوسيله دلتاگلوبال، توانايى دسته‌بندى محتوايى صفحات اينترنت را دارد.
براى اعمال فيلترينگ متفاوت بر اساس آى‌پى مقصد هم از اين دسته‌بندى‌ها استفاده مى‌شود. مثلا چند دسته از موضوعات براى همه كاربران فيلتر مى‌شوند و براى هر دسته خاص، فيلترهاى خاص ديگرى هم مى توان اعمال كرد. ثلا دسته‌اى بنام بازى تعريف كرد كه مشاهده ليست صفحات موجود در اين دسته در مدارس ممكن نباشد. به اين ترتيب مى‌توان در ادارات و شركت‌ها جلوى استفاده نامربوط از اينترنت در ساعات ادارى را گرفت. استفاده نامربوط از اينترنت در ساعات ادارى توسط كارمندان در سال‌هاى اخير ضرر و زيان بسيارى را متوجه كشور كرده است و با استفاده از سيستم جديد مى‌توان در ساعات ادارى، دسترسى به اينترنت در هر شركت يا اداره را فقط در مورد دسته‌بندى مرتبط آزاد گذاشت.
به گفته رئيس هيئت مديره دلتاگلوبال، در مرحله اول اجراى اين سيستم، مشاهده صفحات هفت دسته بطور مشترك براى همه كاربران ممنوع خواهد بود كه اين دسته‌بندى‌ها عبارتند از: قمار، سكس، خشونت، تجارت كثيف، پولشويى، قاچاق مواد مخدر، سايت‌هاى ترويج خودكشي.
متن كامل اين گزارش را مى‌توانيد در شماره آذر ماه ماهنامه دنياى كامپيوتر و ارتباطات(شماره 39) بخوانيد.
