نام نویسنده: بهاره امیری
بزرگراه فناوری – فناوری اطلاعات و ارتباطات وجه تمایز بنیادین عصر ما با دوران گذشته است. آنچه که امروز تحت عناوین شکاف یا فاصله بین کشورها، مناطق، ملت‌ها، طبقات، اقشار و افراد مطرح است، در تحلیل نهایی بیش از هر عامل دیگر با «شکاف دیجیتال» و یا میزان بهره‌مندی و کاربرد ICT تناسب مستقیم دارد. در یک کلام، دنیای معاصر به جوامع اطلاعاتی، جوامع صنعتی و جوامع سنتی تقسیم شده است. در این میان، میزان توسعه و کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در امر آموزش مهم‌ترین شاخص پیشرفت به‌شمار می‌رود.
امروزه اهمیت آموزش و پرورشی که متناسب با نیازهای فرد و جامعه باشد، بیش از همیشه احساس می‌شود، زیرا دنیایی که با شبکه‌های اطلاعاتی به هم پیوند خورده است، متقاضی نیروی کاری است که بفهمد چگونه از فناوری به‌عنوان ابزاری برای افزایش بهره‌وری و خلاقیت استفاده کند. به این ترتیب در سرتاسر جهان، دولت‌ها روی راهبردهایی به‌منظور افزایش دسترسی به آموزش با کیفیت بهتر متمرکز شده‌اند.
تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران نیز در پی یافتن پاسخی برای پرسش‌های کلیدی و چالش‌انگیزی برآمده‌اند، برای مثال تعریف آموزش و پرورش باکیفیت در اقتصاد جهانی امروز که بر دانش و اطلاعات بنا شده، چیست؟ آیا آموزش و پرورش با دنیایی که شتابان درحال تغییر است، همگام پیش می‌رود؟ فناوری اطلاعات ظرفیت انجام چه کارهایی را در آموزش و پرورش داراست؟
در کشور ما ایران، فراگیرترین نهادی که به امر آموزش و تربیت نیروی انسانی می‌پردازد، وزارت آموزش و پرورش است که حدود یک‌چهارم جمعیت ایران را تحت پوشش خود قرار داده است.
متناسب با تحولات جدید در عصر اطلاعات، آموزش و پرورش هم باید تحولاتی را از سر بگذراند تا بتواند جایگاه موثر خود را در رشد و پیشرفت جامعه بیابد.
در این فضا آموزش و پرورش با سه مسئله اساسی مواجه است: آموزش و پرورش از یک طرف باید مهارت‌های جدید مورد نیاز در عصر اطلاعات را به دانش‌آموزان موزش دهد و از طرف دیگر باید ابزارها و فناوری جدید را در خدمت آموزش به‌کار گیرد و بالاتر از همه این موارد باید به اصلاح فرآیندها و مهندسی مجدد سازمان خود متناسب با عصر اطلاعات بپردازد.
براساس بخشی از مفاد بیانیه اجلاس سران کشورهای جهان درباره جامعه اطلاعات (WSIS2003) تمام کشورهای امضاکننده باید طبق یک برنامه‌زمان‌بندی مشخص توسعه ICT در دبیرستان‌ها را تا سال 2010 و توسعه ICT در سایر مقاطع تحصیلی را تا سال 2015 به پایان برسانند.
این درحالی است که به گفته کارشناسان، آموزش و پرورش کشور ما با مشکلات عدیده‌ای رو به‌رو بوده و توسعه و به‌کارگیری فناوری اطلاعات در آن به‌دلیل تمرکزگرایی دشوار است.
اما نکته قابل توجه این است که عملکرد ضعیف دستگاه‌های دولتی در به‌کارگیری ICT یکی از مهم‌ترین دلایل عدم توسعه‌یافتگی در زمینه ICT است. اگر بخواهیم IT را در کشور عملیاتی کنیم، باید این کار را از آموزش و پرورش آغاز کنیم.
نسل جوان، بهره‌برداران اصلی به‌شمار می‌روند و آموزش و پرورش نیز بیشترین مخاطب و جمعیت دانشآموزی و پرسنلی را داراست. بنابراین طبیعی است که بیشترین نفوذ فرهنگی را داشته باشد.
بر این اساس، با نفوذ IT در آموزش و پرورش، درصد احتمال افزایش سطح آگاهی و اطلاعات همگانی مردم و به‌کارگیری آنان از فناوری اطلاعات در زدگی روزمره، افزایش خواهد داشت زیرا تقریبا در هر خانواده، یک نفر تحت پوشش آموزش و پرورش هستند.
نسبت یک به 22 تا پایان برنامه چهارم
«حسین نوابخش» مشاور اجرایی طرح فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش کشور می‌گوید: اکنون نسبت رایانه به دانش‌آموز در دوره متوسطه یک به 48 است یعنی به ازای هر 48 دانش‌آموز دبیرستانی یک رایانه در مدارس وجود دارد.
این درحالی است که نسبت مذکور در بسیاری از کشورها زیر 20 است.
قبل از طرح تکفا، نسبت رایانه به دانش‌آموز، یک به 295 بود که پس از اجرای طرح تکفا این نسبت در ابتدای برنامه چهارم بهبود پیدا کرده و به ازای 60 دنش‌آموز دبیرستانی یک رایانه ارتقا یافته بود.
بر این اساس انتظار می‌رود چنانچه منابع و امکاناتی که برای تجهیزات مدارس متوسطه نیاز است، تامین شود، در پایان برنامه چهارم این نسبت به یک رایانه به ازای 22 دانش‌آموز برسد.
در دوره ابتدایی و راهنمایی این نسبت بسیار بالاتر است و باید منابع کافی در اختیار قرار بگیرد تا این نسبت هم به میانگین معمول خود برسد.
نوابخش بدون اشاره به نسبت مذکور، در مورد پروژه‌های اصلی IT در وزارت آموزش و پرورش می‌افزاید: سه پروژه ایجاد آزمایشگاه‌های رایانه در مدارس، تولید مواد درسی براساس وب و روش‌های چندرسانه‌ای و مدرسه فردا (هوشمند) از جمله پروژه‌های کلیدی فناوری اطلاعات در وزارت آموزش و پرورش است.
به گفته مشاور ICT آموزش و پرورش، درحال حاضر استانداردهای کارگاه و آزمایشگاه‌های رایانه تعریف شده و مشخص شده که در سطوح مختلف این استانداردها شامل چه مسایلی می‌شود و آزمایشگاه تجهیز به چه دستگاه‌هایی شده و چه مشخصاتی داشته باشد.
این استانداردها هم‌اکنون به آموزش و پرورش کشور ابلاغ شده و با اعتباراتی که وجود دارد، این آزمایشگاه‌ها راه‌اندازی می‌شود.
تجهیز مدارس به رایانه، یک پروژه مستمر
پروژه تجهیز مدارس به رایانه که یک طرح مستمر است، سال سوم اجرای خود را می‌گذراند.
خرید دستگاه‌های کامپیوتری مستعمل از سازمان‌های دیگر، یک پروژه پیشنهادی است که کامپیوترها را از سازمان‌هایی که آن‌ها را مورد استفاده قرار نمی‌دهد، به آموزش و پرورش بدهند و سپس این دستگاه‌ها ارتقا پیدا کرده و مورد استفاده قرار گیرد.
رایانه‌های مستعمل، راه‌حل بد
اما نوابخش در این مورد می‌گوید: در بحث‌های کارشناسی که انجام شده، این پیشنهاد هنوز به‌عنوان یک راه‌حل کارشناسی شده مورد تایید نیست و به‌همین سبب تاکنون رایانه‌های دست دوم سازمان‌های دیگر در پروژه تجهیز مدارس به رایانه مورد استفاده قرار نگرفته است.
درحال حاضر مدرس دارای منابع محدودی هستند، بنابراین باید تجهیزاتی در اختیار مدارس قرار گیرد که این منابع محدود صرف تعمیر و به‌روزآوری رایانه‌های مستعمل نشود.
به گفته مشاور اجرایی طرح فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش، اگر این طرح پیشنهادی توسط مسؤولان امر مورد تایید قرار گرفته و کارشناسی شود، رایانه‌های مستعمل مورد استفاده قرار خواهد گرفت اما آموزش و پرورش در پروژه تجهیز، خرید رایانه‌های دست اول را تعریف کرده است.
این درحالی است که اکنون تقاضای بسیاری از مدارس دوره‌های راهنمایی و ابتدایی برای تجهیز مدارس به رایانه داریم، این درخواست به مدارس دوره‌های پایین‌تر برای کیفیت‌بخشی آموزش‌های خود تعمیم یافته است.
ناتوانی در پاسخ‌گویی به نیازهای سخت‌افزاری
اما منابع محدودی که در اختیار آموزش و پرورش است، پاسخ‌گوی تمامی تقاضاها نیست، هنوز تعداد بسیاری از مدارس متوسطه در کشور وجود دارد که به تجهیزات رایانه‌ای مجهز نشده‌اند.
مشاور اجرایی طرح فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش اظهار داشت: در تجهیز مدارس به رایانه، قید شهر وجود نداشته و رایانه‌ها به شکل متعادل در استان‌های کشور درحال توزیع است.
براساس این گزارش، کارشناسان دوره آموزش متوسطه، کار بررسی توزیع رایانه‌ها را انام می‌دهند و به مسؤولان پروژه اعلام می‌کنند که تجهیز مدارس به رایانه در کدام استان‌ها کمتر باشد.
نوابخش در مورد هزینه این پروژه گفت: هزینه مورد نیاز تابع نرخ روز بوده و قیمت تجهیزات روز به‌روز درحال تغییر است.
وی تاکید کرد: این موضوع مهم است که آموزش و پرورش و مدارس هزینه‌های دیگری هم دارند، مدرسه‌ای که هزینه‌های مهم‌تر از تجهیزات IT، نظیر هزینه تجهیزات آموزشی دارد، نمی‌تواند بودجه خود را صرف IT کند.
نوابخش تصریح می‌کند: نمی‌توان این‌گونه عمل کرد که مدرسه‌ای تجهیزات فناوری اطلاعات داشته باشد، اما مدرسه‌ای دیگر از نیازهای اولیه و ابتدایی محرم باشد، بنابراین در چارچوب اعتباراتی که به آموزش و پرورش داده می‌شود، پروژه تجهیز مدارس به رایانه، تعریف می‌شود.
تجهیز شامل رایانه، چاپگر و اسکنر است و در فاز اول تجهیز، به مدارس پنج دستگاه رایانه داده شد اما این تعداد برای ایجاد آزمایشگاه‌های رایانه‌ای به 15 دستگاه ارتقا یافت. در واقع فقط در سال اول، تجهیز با پنج رایانه برای هر مدرسه انجام شد.
50 درصد دبیرستان‌ها مجهز به رایانه
حدود 15 هزار دبیرستان در کشور وجود دارد که هم‌اکنون قریب به 50 درصد آن مجهز به رایانه شده‌اند، این درحالی است که همچنان تعداد زیادی از دبیرستان‌ها اصولا به رایانه مجهز نشده‌اند و چنانچه منابع مورد نیاز تامین شود، کار تجهیز سایر دبیرستان‌ها نیز آغاز خواهد شد.
در راستای طرح توسعه و کاربری فناوری اطلاعات و ارتباطات (تکفا) در وزارت آموزش و پرورش پروژه تجهیز مدارس کشور به آزمایشگاه‌های رایانه از جمله برنامه‌های مهمی بود که در دستور کار قرار گرفت.
این طرح از مهرماه سال 81 آغاز شد و از آن‌جایی که ایجاد و تجهیز کارگاه‌های مذکور در همه مدارس و در همه مقاطع تحصیلی به یکباره ممکن نبود، مقرر شد در فاز اول دبیرستان‌ها و در مراحل بعدی مدارس راهنمایی و ابتدایی تجهیز شوند.
از دیگر برنامه‌های اصلی پروژه توسعه و به‌کارگیری IT د آموزش و پرورش، تولید مواد درسی براساس وب و روش‌های چندرسانه‌ای و ایجاد یک شبکه غنی از محتوا برای مخاطبان مختلف آموزش و پرورش است که توسط دفتر فناوری آموزش اجرا می‌شود.
این بخش از محتوای شبکه به تولید کتب الکترونیکی و ارایه کلیپ‌های صوتی و ویدئویی، انیمیشن و غیره می‌پردازد که براساس مفاهیم یادگیری کتب درسی به جهت تسهیل یاددهی و یادگیری تدوین شده‌اند.
درحال حاضر نرم‌افزارهای آموزشی در وزارت آموزش و پرورش به دو صورت تهیه می‌شود: یک سری از نرم‌افزارها مبتنی بر وب و آنلاین هستند اما برخی دیگر از نرم‌افزارها روی CD ارایه می‌شوند که در آزمایشگاه‌هایی که به اینترنت متصل نیستند، توسط معلم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به گفته نوابخش، آموزش و پرورش در تولید نرم‌افزارهای آموزشی تلاش خوبی داشته که در مقاطع مختلف نرم‌افزارهای متنوعی تولید شده و در اختیار مدارس قرار گرفته است.
اما به‌دلیل اینکه دو پروژه تجهیز مدارس به رایانه و تولید مواد درسی براساس وب و روش‌های چندرسانه‌ای مکمل یکدیگر هستند، مدارسی که به رایانه تجهیز شده، تحت پوشش پروژه تولید مواد درسی براساس وب نیز قرار می‌گیرند.
برخی از نرم‌افزارهای مبتنی بر وب در شبکه رشد قرار داده شده است و مدارسی که به این شبکه متصل هستند، می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند.
این نرم‌افزارها در اختیار دانش‌آموز نیز قرار می‌گیرد و در واقع کمک‌آموزشی است و در کنار کتاب مورد استفاده قرار می‌گیرد اما با این حال نقش معلم حتمی و ضروری است، اگرچه این نرم‌افزارها در منزل می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد اما زمانی کاربرد دارد که معلم به‌عنوان راهنما در آزمایشگاه و کلاس درس بتواند همراه دانش‌آموز و نرم‌افزار باشد.
نحوه تامین و تدوین نرم‌افزارها
اما آموزش و پرورش عمدتا نرم‌افزارهای خود را از طریق برون‌سپاری تامین می‌کند. نوابخش در این مورد می‌گوید: تولیدکنندگان محتوا معمولا از طریق فراخوانی که توسط آموزش و پرورش در جراید منعکس می‌شود، شناسایی می‌شوند که امسال نیز این فراخوان انجام شده است. این نرم‌افزارها که توسط شرکت‌ها و مراکز تولیدکننده محتوا و گاهی با مشارکت دانش‌آموز و معلم بوده، مبتنی بر استانداردهای کارشناسی شده است که از قبل به تولیدکننده اعلام می‌شود.
این نرم‌افزارها توسط تیم‌های تخصصی و کارشناسی ارزیابی شده و دسته‌بندی می‌شوند و نرم‌افزارهای مطلوب برای مدرسه و دانش‌آموز خریداری شده و بین مدارس توزیع می‌شوند.
نرم‌افزارهای آموزشی از لحاظ مهندسی نرم‌افزارها، تولید محتوا و آموزشی بودن باید براساس استانداردهای اعلام شده باشد.
پروژه مدرسه هوشمند
نوابخش در خصوص ناظر بر پروژه‌های IT آموزش و پرورش می‌گوید: ما خود عملکرد پروژه‌های IT در آموزش و پرورش را ارزیابی می‌کنیم اما دانشگاه صنعتی شریف ناظر بر پروژه‌های وزارتخانه است.
پروژه مهم دیگر وزارت آموزش و پرورش مدرسه هوشمند یا فرداست که یک مدرسه فیزیکی است و فرآیندهای اداری و آموزشی آن مبتنی بر فناوری رایانه و شبکه بوده و محتوای اکثر دروس آن الکترونیکی است. کار ارزشیابی و نظارت ماهانه نیز به‌صورت هوشمند انجام می‌شود.
در این مدرسه نرم‌افزارهای آموزشی، دیدگاه معلمان نسبت به فناوری اطلاعات و مهارت آن‌ها و تمایل دانش‌موزان به استفاده از IT نسبت به مدارسی که تنها به رایانه تجهیز شده‌اند، بیشتر است.
مدرسه فردا، یک پروژه آزمایشی
در این طرح سه دبیرستان در شهر تهران تحت پوشش قرار گرفته که با نظارت و تحت مدیریت آموزش و پرورش شهر تهران این پروژه به‌صورت آزمایشی درحال انجام است.
نوابخش در این مورد می‌گوید: اگر فاز مطالعاتی این پروژه پایان یابد، می‌تواند نتایج مثبتی به سایر مدارس منتقل کند. همچنین سیستم‌های مدیریتی و اجرایی مدرسه فردا کاملا هوشمند بوده و نظام ارزشیابی و آموزشی آن الکترونیکی است.
مشاور اجرایی طرح فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش کشور می‌گوید: هم‌اکنون مطالعات پروژه مدرسه فردا، انجام شده و تیم مسؤول کار بررسی آن را برعهده گرفته است. فرآیند یاددهی و یادگیری یکی از اهداف اصلی آموزش و پرورش است و استفاده از IT به‌منظور بهبود این فرآیند یکی از نیازهای ضروری آموزش و پرورش به‌شمار می‌رود.
مدرسه هوشمند در حقیقت به‌صورت یک مجموعه کاملا الکترونیکی و با هدف ایجاد یک محیط کارآمد برای یاددهی و یادگیری طراحی شده است، این مدارس راه‌حلی برای توسعه آموزش الکترونیکی و ایجاد یک بستر عادلانه برای بروز و شکوفایی استعدادها هستند.
توسعه IT در گرو تجهیزات نیست
به گفته نوابخش، اتفاقی که در صوص IT در آموزش و پرورش باید بیفتد، در گرو منابع و تجهیزات نیست، بلکه موضوع فرهنگی و دیدگاهی است که نسبت به این فناوری وجود دارد.
وی ادامه می‌دهد: از مهم‌ترین اقداماتی که در زمینه فناوری اطلاعات باید انجام شود تغییر روش تدریس است، به‌عنوان مثال برگزاری جشنواره‌های مبتنی بر IT از آن جمله است. برگزاری این جشنواره‌ها الگوهای مناسبی از تدریس مبتنی بر IT را در بین معلمان اشاعه می‌دهد.
سال گذشته در دروس شیمی و جغرافی جشنواره روش تدریس مبتنی بر IT برگزار شد و معلمانی که با استفاده از IT طرح‌هایی در دست داشتند، در مسابقه شرکت کرده و معلمانی هم که در این زمینه فعایت داشتند تشویق شدند.
در سال جاری نیز جشنواره روش‌های تدریس مبتنی بر IT در استان مازندران برگزار می‌شود.
ترغیب معلمان و دانش‌آموزان به تولید محتوا
اما مشاور اجرایی طرح فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش می‌گوید: از کارهایی که در سال جاری در خصوص توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش انجام شده، می‌توان به برگزاری جشنواره تولید محتوا توسط دانش‌آموز و معلم که دو ماه پیش در تهران برگزار شد اشاره کرد.
این جشنواره دانش‌آموزان و معلمان را ترغیب می‌کند که خود اقدام به تولید محتوا کرده و کار خود را به نمایش بگذارند.
ارهایی که در این جشنواره ارایه شد نشان‌دهنده توان و علاقه دانش‌آموزان و معلمان است به‌ویژه دانش‌آموزانی که در این حوزه فعال هستند. به‌دلیل اینکه جشنواره مربوطه نتایج خوبی دربر داشت، قرار است به‌طور مستمر برگزار شود.
یکی دیگر از اقدامات آموزش و پرورش در خصوص توسعه IT، برگزاری مسابقات روبوکاپ دانشآموزی بود که سال گذشته در تهران برگزار شد.
در سال جاری نیز با همکاری معاونت متوسطه نظری و مهارتی، در 12 استان دیگر نیز این مسابقات برگزار می‌شود که در هر استان یک تیم به مسابقات کشوری راه می‌یابد و در پایان دو تیم انتخاب خواهند شد.
از دیگر اقدامات آموش و پرورش در راستای توسعه IT در بین دانش‌آموزان و معلمان، جشنواره وبلاگ‌نویسی است که با هماهنگی سازمان آموزش و پرورش خراسان رضوی امسال برگزار می‌شود.
نوابخش در مورد پروژه مدرسه فردا می‌گوید: اکنون نمی‌توان از پروژه مدرسه فردا نتیجه‌گیری کرد زیرا خروجی‌های این پروژه هنوز روشن نیست و حداقل یک سال تحصیلی دیگر نیز پایلوت آن ادامه خواهد یافت.
در این پروژه تنها دانش‌آموزان سال دوم دبیرستان تحت پوشش بوده و همراه با معلمان آموزش دیده‌اند و تجهیزات مورد نیاز نیز در این مدارس فراهم شده است.
وی در مورد وضعیت دیتاسنتر آموزش و پرورش اظهار بی‌اطلاعی کرد و افزود: از هزینه پروژه‌های آموزش و پرورش اطلاعی ندارم البته در پایان هر پروژه، میزان بودجه صرف شده برای آن اعلام می‌شود.
