نام نویسنده: على محمدنژاد
شرق – پيشرفت هاى اخير در صنعت رايانه و اطلاع رسانى و ظهور شبكه هاى اطلاع رسانى محلى، ملى، منطقه اى و بين المللى و به ويژه اينترنت، چندرسانه اى ها، فناورى ارتباطى و روش هاى جديد را پيش روى طراحان، برنامه ريزان و مديران و مجريان برنامه هاى آموزشى قرار داده است. نفوذ فناورى اطلاعاتى به مراكز آموزشى (از مدارس تا دانشگاه ها) و حتى منازل، روابط ساده معلمى و شاگردى را به طور كلى دگرگون ساخته است. به اين ترتيب، الگوهاى سنتى يادگيرى متحول شده اند و كاربران با حجم گسترده اى از اطلاعات و دانش مواجه هستند. در حال حاضر بسيارى از كشورهاى پيشرو در زمينه ارتباط از راه دور در حال ايجاد و راه اندازى دانشگاه ها و كلاس هاى مجازى نظام هاى سنتى خود هستند.
ايران با داشتن ۷/۱۸ ميليون دانش آموز، ۸/۴ ميليون جمعيت پشت كنكورى و ۲/۸ ميليون نفر كودكى كه هنوز به مدرسه راه نيافته اند به عنوان يكى از جوان ترين كشورهاى دنيا نيازمند آموزش است. بديهى است كه اين آمار هيچ استدلالى را نياز ندارد تا اهميت آموزش در كشور را بيان كند. برخى كارشناسان معتقدند كه نظام آموزشى در كشور با هزينه هاى فراوان پايه اى سست را بنا نهاده و با چنين سرمايه گذارى كماكان آموزش عالى كشور قادر نيست بيش از ده درصد علاقه مندان به آموزش را بپذيرد. لذا با در نظر گرفتن محدوديت ها و مشكلات فعلى نظام آموزش عالى به نظر مى رسد بهترين سرمايه گذارى در آموزش عالى، انتخاب آموزش مجازى باشد چون مى تواند كوتاه ترين و موثرترين راه براى آموزش عالى كشور باشد.
در آموزش مجازى كه با عناوين متعددى از جمله «learning-E»،«Training-E»،«Education – E » و… خوانده مى شود، هدف تبديل آموزش سنتى به آموزش مجازى نيست. بلكه آ موزش هاى تخصصى با شيوه هاى مدرن است. شعار آموزش مجازى، آموزش براى همه كس و در همه سنين و همه جا است.
• تاريخچه
تفكر استفاده از رايانه ها و شبكه هاى رايانه اى براى كارهاى مدسه اى و علمى به دهه ۱۹۶۰ برمى گردد. گرچه هدف اصلى طرح آرپانت ايجاد شبكه اى براى تبادل اطلاعات نظامى و حفاظت ايالات متحده آمريكا از تبعات جنگ سرد با شوروى سابق بود ولى در عين حال از آنجايى كه سه مركز از چهار مركزى كه براى راه اندازى شبكه آرپانت در نظر گرفته بودند دانشگاه هاى آمريكا بودند لذا شبكه هاى رايانه اى از همان ابتدا در مسير آموزش هاى مدرسه اى رشد كردند. و از اوايل دهه ۷۰ با به ثمر نشستن اين طرح، تبادل اطلاعات و داده هاى علمى نيز بين مراكز مدرسه هاى آمريكا شروع شده است. البته آموزش الكترونيكى به شكل امروزى و در اين گستره كاربرد در اوايل دهه ۱۹۹۰ با ظهور شبكه جهانى اينترنت شكل گرفت و با توجه به قابليت هاى بسيار زياد وب آموزش الكترونكى به سرعت رشد كرد و امروز جايگاه خود را در ساختار آموزشى بسيارى از كشورها تثبيت كرده است.
در ايران دانشگاه هاى مجازى سابقه اى سه يا چهار ساله دارند و از اوايل سال ۱۳۸۰ هم در بخش هاى خصوصى در قالب موسسات آموزش عالى غيرانتفاعى، اقدامات مطلوبى صورت گرفته است. از دانشگاه هايى كه دوره هاى مجازى راه اندازى كرده اند مى توان به دانشگاه علم و صنعت ايران و دانشگاه شيراز اشاره كرد. دانشگاه علم و صنعت ايران، امسال براى اولين بار اقدام به راه اندازى دوره هاى مجازى در سه رشته و با ظرفيت ۱۰۰۰ دانشجو كرده است. در اين دانشگاه ها، عمده فعاليت هاى آموزشى از قبيل ثبت نام، انتخاب واحد، دريافت مطالب درسى، مذاكره با استاد از طريق شبكه هاى كامپيوترى اجرا مى گردد و در برخى موارد كلاس هاى رفع اشكال و برخى كلاس هاى آزمايشگاهى به صورت حضورى ولى با زمان بندى مناسب اجرا مى شود.
• مزاياى آموزش مجازى
آموزش مجازى با رهايى از محدوديت هاى زمانى و مكانى داراى مزاياى بسيارى است به نحوى كه استفاده از آن به اثربخشى بيشتر آموزش مخاطبان كمك خواهد كرد. برخى از مهمترين دستاوردهاى آموزش مجازى به اين شرح است:
– امكان ارائه دروس در محيط چندرسانه اى به صورت تصوير، متن، انيميشن و غيره كه نتيجتاً منجر به افزايش كيفيت يادگيرى و آموخته هاى دانش آوزان و دانشجويان خواهد شد.
– سهولت دسترسى به حجم بسيار بالايى از اطلاعات و دانش هاى موجود در جهان در هر زمان و مكاني.
– دسترسى سريع و به موقع به اطلاعات در زمان بسيار اندك و صرفه جويى در زمان از جمله مزاياى اين روش است. به ويژه در شهرهاى بزرگ كه اياب و ذهاب تا دانشگاه ، مدت زمان زيادى طول مى كشد.
– كاهش برخى هزينه هاى آموزشى از ديگر مزاياى استفاده از اين نوع آموزش است به گونه اى كه متخصصين صنعت معتقدند، جايگزينى سيستم هاى آموزشى مبتنى بر تكنولوژى به جاى انواع سنتى آنها باعث كاهش چشمگير هزينه ها در حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد مى شود و قسمت عمده اين موضوع به عدم لزوم جاه جايى براى استاد و يا دانشجو برمى گردد.
– از مزاياى اين نوع آموزش مى توان به دانشجومحور بودن آن اشاره كرد. برخلاف روش هاى سنتى كه استاد مركزيت دارد، در روش آموزش مجازى، دانشجو مركز ثقل همه چيز بوده و اين روش به دانشجو كمك مى كند از محيط هاى سنتى كلاس خارج شود.
– بالا بردن كيفيت، دقت و صحت مطالب درسى و علمى
– ارتقاى علمى دانش آموزان و دانشجويان
– حذف تاثير منفى عوامل همچون دورى، وضعيت بد جغرافيايى و امنيت كم
– استفاده از معلمان و اساتيد باتجربه در مناطق مختلف
– عدم نياز به جابه جايى استادان، معلمان و مربيان از يك منطقه به منطقه ديگر
– آموزش به انشجويان در سرتاسر جهان از مزيت هاى اين نوع آموزش است. در اين زمينه مى توان به دانشگاه مجازى ادينبورگ در اسكاتلند اشاره كرد. اين دانشگاه طى يك سال و نيم گذشته بالغ بر ۷۵ هزار دانشجو از ۲۳ كشور دنيا جذب كرده است. اين مسئله علاوه بر تقويت بنيه علمى دانشگاه هاى داخل و معرفى هر چه بيشتر توانمندى هاى علمى كشورمان در اشاعه فرهنگ ناب اسلامى به ساير جوامع نيز قابل تامل است.
– از لحاظ مالى نيز آموزش هاى مجازى در سطح دنيا منافع خوبى را حاصل گردانندگان آنها مى كند. به طورى كه بازار آموزش اينترنتى در دنيا، بازارى با سود ۱۸ ميليارد پوند در سال است.
از ديگر مزاياى اين نوع آوزش مى توان به قابليت تكرار مطالب در هر زمان و مكانى، افزايش زمان دسترسى به آموزش، امكان به اشتراك گذاشتن منابع آموزشى، مديريت دقيق بر فرآيند آموزش و غيره… اشاره كرد.
• مفاهيم آموزش مجازى
آموزش مجازى از آموزش كاملاً سنتى يعنى كتاب شروع مى شود و تا آموزش كاملاً الكترونيك (روى شبكه) ادامه مى يابد. ويژگى روش سنتى در اين است كه فراگيرنده هرگاه به رايانه دسترسى داشته باشد مى تواند با استفاده از كتاب درس بخواند و به محض دسترسى و اتصال به شبكه به آموزش خود از اين طريق ادامه مى دهد. آموزش مجازى مفاهيم متعددى را داراست كه در اين بين مى توان به مفاهيم ذيل اشره كرد:
• دانشگاه مجازى
يكى از بهترين و آماده ترين زمينه هاى گسترش آموزش الكترونيكى در سطوح بالاى آموزشى يعنى در بخش آموزش عالى است. در شرايط كنونى كه در جامعه ما هنوز مقدمات توسعه و كاربرد يادگيرى الكترونيكى و آموزش مجازى در سطوح تحصيلى ابتدايى و متوسطه فراهم نيست مراكز آموزش عالى مناسب ترين زمينه براى گسترش اين نوع آموزش است. امكانات موجود به ويژه مسئله دانش زبان خارجى، آشنايى با ابزار الكترونيكى، تجربه بهره گيرى از اينترنت، داشتن رايانه و نظاير آنها شرايطى را به وجود آورده است كه اجراى برنامه هاى آموزش مجازى را در اين بخش ساده تر و در شرايط تا حدود زيادى امكان پذير مى سازد. برخى از مراكز علمى كشور در شرايط كنونى توان و امكان اجراى برنامه هاى آ موزش مجازى را در حد چند رشته و يا حتى يك دانشكده دارا است.
• كتابخانه و كلاس مجازى
يك كتابخانه جامع الكترونيكى تمامى اطلاعات لازم را در اختيار كليه مراكز آموزشى قرار خواهد داد بدون آنكه لزومى به احداث يك كتابخانه باشد. با انتخاب بهترين مطالب آموزشى، بهترين كتاب ها و ارزنده ترين كتابخانه در دسترس همگان قرار خواهد گرفت. تجديدنظر و تغييرات نيز در كوتاه ترين زمان با كمترين هزينه و در گسترده ترين سطح صورت مى گيرد. تجهيز مراكز آموزشى به كتابخانه مجازى بزرگترين گام در نهضت آموزش مجازى خواهد بود. كتابخانه مجازى قلب نظام آموزشى الكترونيكى و ساختمان مركزى سامانه آموزش مجازى است. با وجود كتاب و كتابخانه مجازى داير كردن كلاس مجازى امكان پذير مى شود. طبعاً هر كلاس نيازمند وجود يك معلم و مربى نيز هست. طبيعى است معلم نيز خود معلم مجازى باشد. معلم مجازى همچون كتاب مجازى در آن واحد در دسترس تعداد زيادى آموزنده قرار مى گيرد. نقش معلم سنتى در اين نوع آموزش به نقش ناظر، همراه، مشاور و راهنما يا به عبارتى آموزيار تغيير مى كند.
در كلاس مجازى آموزگار، كتاب، تخته سياه و كتابخانه در فضاى مجازى قرار دارد كه هر دانش آموزى مى تواند به نها دسترسى داشته باشد. پرسش و پاسخ، رفع اشكالات، امتحان و ارزشيابى نيز از طريق مجازى و در زمان واقعى قابل انجام گرفتن است. اين تغيير نقش معلم از يك سو و نياز به آموزگار مجازى از سوى ديگر ايجاب مى كند كه طرح جداگانه اى براى تربيت آموزگار مجازى و آموزيار حضورى نيز برنامه ريزى و اجرا شود. كليد موفقيت برنامه آموزش مجازى و الكترونيكى در گرو وجود آموزگار مجازى ماهر و پرتوان است.
دروس آموزش مجازى به كمك بهترين استادان هر درس تاليف مى شود. استادان با در نظر گرفتن تمام شرايط و حالات تدريس درس در كلاس، به تاليف دروس مى پردازند و تمام متون، يادداشت ها، جزوات و صحبت هاى استاد، به صورت پويانمايى تحت وب قرار مى گيرد. براى اين كار، تيمى متشكل از متخصصان كامپيوتر، در كنار استاد به اجراى طرح مى پردازند.
• مشكلات آموزش از راه دور
به رغم اين كه آموزش هاى مجازى و از راه دور محاسن فراوانى دارند اما نظام هاى آموزشى را دچار مشكلات نيز مى نمايد. برخى از اين مشكلات عبارت اند از:
– لزوم وجود استانداردهاى خاص براى ارزيابى و برنامه هاى آموزشى
– مسئله صدور و اعتبار گواهى نامه ها
– متوارى كردن آموزشگران
– آموزش به زبان غيربومى
– مسائل مربوط به حق مولف منابع اطلاعاتى
– نياز به استفاده از ابرازها و تجهيزات خاص
– محدوديت هاى فنى و تكنولوژيك از قبيل كند بودن سرعت شبكه، هزينه بالاى خريد و توسعه فناورى هاى لازم از ديگر مشكلات اين زمينه است كه اين مشكل با انتخاب خطوط پرسرعت تر و يا استفاده از كافى نت هاى پرسرعت تر و يا قرار دادن سرورهاى كامپيوترى در شهرستان هاى بزرگ بهبود قابل ملاحظه اى خواهد يافت.
– برخى منتقدين در ارتباط با آ موزش مجازى معتقدند در شيوه آموزش مجازى حضور فيزيكى و رودررو بين فراگيرنده و استاد وجود ندارد، حال آنكه اصل تعليم و تربيت ايجاب مى كند تا رابطه مستقيم و متعامل بين آنها وجود داشته باشد و ضمن تعاملات اجتماعى، الگوهاى لازم از سوى دانشجويان كسب شود. در اي خصوص سعى شده است تا با برگزارى كلاس هاى حضورى در طول دوره اين نقص برطرف شود.
– مشكلات اقتصادى از چالش هاى مهم در اجراى دوره هاى آموزش مجازى محسوب مى گردد. براى اجراى اين دوره ها، نياز به زيرساخت هاى فنى و اجتماعى و فرهنگى است كه بايد هزينه هاى آن را هم پرداخت. خطوط مخابراتى قديمى و ناكارآمد، كمبود بودجه دستگاه هاى متولى آموزش، عدم مشاركت دادن بخش خصوصى از سوى دولت و مشكلات اقتصادى بيشتر خانواده ها از جمله چالش هاى فرآورى آموزش مجازى است.
– از ديگر موارد اشاره شده در خصوص مشكلات آموزش مجازى مى توان به عدم فراگيرى مهارت هاى اجتماعى اشاره كرد. از آنجا كه ارتباطات رودررو و حضور در اجتماع فيزيكى وجود ندارد، لذا دانشجويانى كه در اين گونه دانشگاه ها تحصيل مى كنند، مجال فراگيرى مهارت هاى اجتماعى با اهميتى را كه در تعاملات و برخوردهاى دانشگاهى فراگرفته مى شوند، نمى يابند، علاوه بر آنكه بعضى از رشته ها به حضور و فعاليت علمى نياز دارد. براى حل اين مشكل اروپاييان مبحثى را تحت عنوان «فنون همكارى» پيش بينى كرده اند. فنون همكارى حتى در بخش مطالعات دسته جمعى و همكارى روى متون در درس ها هم مطرح است.
• امنيت
شبكه هاى رايانه هاى به سرعت در حال گسترش هستند به گونه اى كه اگر در سال ۱۹۸۶ فقط تعداد معدودى از رايانه هاى كوچك به يكديگر متصل مى شدند، در سال ۱۹۹۷ بيش از ۱۶ ميليون رايانه در ۸۵ كشور جهان به شبكه اينترنت متصل شده اند كه هر ماه اين رقم دو برابر مى شود. اين گونه شبكه ها علاوه بر مزايا، داراى محدوديت ها و معايبى نيز هستند. به عبارت بهتر، چون اطلاعات در سيستم هاى كامپيوترى در محيط انتقال به اشتراك گذاشته مى شود و امكان استفاده بالقوه آن براى ديگران نيز مهيا خواهد شد، در سيستم هاى امنيتى تجارى خطر بزرگى است اما در آموزش مجازى و الكترونيكى خطرهاى ديگرى نيز وجود دارد از قبيل تغيير محتوا و از كار انداختن سرويس.
يكى از اين مشكلات تغيير محتواست. يعنى آيا تضمينى هست كه سئوالا استاد به درستى به دست دانشجو برسد و يا جواب دانشجو به استاد برسد و در شبكه كامپيوترى تغيير داده نشود و يا حتى از بين نرود؟
از كار انداختن سرويس ديگر مشكلى است كه در اين زمينه مطرح است و آن هم عموماً توسط هكرها انجام مى گيرد. براى اجتناب از موارد ياد شده بايد تمهيداتى در نظر گرفته شود كه از مهمترين راهكارهاى آن مى توان به روش رمزنگار احراز هويت و استفاده از خطوط اختصاصى اشاره كرد.
