نام نویسنده: شبنم کهن‌چی
فیلترینگ که سال‌ها آتش زیر خاکستر بود و هر از گاهی گوشه‌ای از دامن فضای مجازی ایرانی را می‌سوزاند، مدتی است شعله‌ور شده و میدان موافقان و مخالفانش را گرم کرده است. قوای سه‌گانه هر کدام دغدغهای دارند و آنچه بیشتر در مرکز توجه قرار گرفته، فرهنگ و اخلاق ملتی است که بخش پرکارش در فضای مجازی، سال‌هاست به مدد فیلترشکن و وی‌پی‌ان و پروکسی به آنجا که م‌خواهد سرک می‌کشد. قوه قضاییه که کمیته فیلترینگ زیر نظر دادستانی کل‌اش حیات دارد، قوه مجریه که ریاستش گردش آزاد اطلاعات را حق مردم می‌داند و قوه مقننه که قوانین را به مثابه دیوار حفاظتی بالا می‌کشد، هر کدام سعی دارند فیلترینگ را به سامان و کارآمد کنند. اما جدا از قوا، کارشناسان و مردم هستند که به صورت مستقیم با فیلترینگ و عوارض مثبت و منفی‌اش دست و پنجه نرم میکنند و درباره شیوه‌ای که امروز در حوزه فیلترینگ در پیش گرفته شده است، نگرانی‌هایی دارند. در نشست وایبری که فناوران با حضور تعدادی از کارشناسان و فعالان آی‌تی بخش خصوصی برگزار کرد، نظراتی مطرح شد که نشان دهنده تفکر غالب در جامعه است و شایسته است که مسوولان برای ساماندهی وضعیت فعلی این طرز تفکر را مد نظر قرار دهند.
فناوران: مصادیق محتوای مجرمانه مشخص است؛ 87 بند مشخص تحت عنوان ماده 21 قانون جرایم رایانهای که در سایت www.internet.ir نیز در دسترس است. اما به نظر می‌رسد فیلترینگ به شیوه امروزی بیش از آنکه با استناد به این مصادیق صورت بگیرد، متکی بر دغدغه‌های سلیقه‌ای و تفکراتی است که از برداشت‌های شخصی یا گروهی ناشی می‌شود. فیلترینگ به شیوه امروز چقدر موافق و مخالف دارد؟
پیام کرباسی (عضو کمیسیون اینترنت دوره‌های اول و دوم نظام صنفی رایانهای استان تهران): با شیوه فیلترینگ فعلی، کاملا مخالفم، اما فیلترینگ سایت‌های «خلاف قوانین مصوب در مجلس شورای اسلامی» و «در تضاد با امنیت کشور» را می‌پذیرم. در جامعه امروز، اعمال فیلترینگ لازم است. برای امنیت کشور نیز، نظارت نامحسوس ضروری است.
کاظم آیت‌اللهی(رییس سازمان نظام صنفی کشور): شیوه فعلی که برای فیلترینگ در پیش گرفته شده بسیار اشتباه و با نتیجه معکوس همراه است؛ متاسفانه اصل فدای فرع شده است. در واقع بهره‌گیری از مزایای وافر تکنولوژی فدای نگرانی از عیب آن که در دیگر صور ارتباطات نیز هست، شده است. موضوع وقتی بدتر می‌شود که نگاه‌ها گاهی خطی و یک جانبه شده و اصول حاکم تفسیر سلیقه‌ای و لحظه‌ای می‌شود.
به نظرم تنها برای جمعیت نابالغ اجتماع از لحاظ سنی طبق عرف و شرع آن هم آنچه که برای‌شان قابل تمیز دادن نباشد و منحرف کننده اخلاق و اعتقادشان باشد، می‌تواند فیلتر شود و لا غیر. آن هم اگر حذفش ثمر بزرگ‌تری از وجودش را از بین نبرد.
مظفر پوررنجبر (مدیرعامل سابق مخابرات ایران): در آينده‌اي نه چندان دور فضای مجازی غير قابل فيلتر خواهد بود و اساسا بحث فيلترينگ فاقد موضوعيت خواهد شد. اين خاصيت تكنولوژی است. بحث كنترل‌های امنيتي بحثي جداست كه ربطي به فيلترينگ ندارد.
حسین طالبی (مدیرعامل شرکت فاوا نفت): با اعمال فیلترینگ به روش فعلی با اعمال تغییراتی موافقم. در واقع با اصل فیلترینگ موافق‌ام. فیلترینگ باید قانونمند شود و قانون از اهانت و نیز اشاعه فساد جلوگیری کند.
علی کیان‌پور (مدیرعامل شرکت توسعه مراکز داده‌ای نوین): با فیلترینگ موافق هستم. با محدود کردن pattern recognitionها و شناسایی الگوهای غیرمجاز تا از اعمال سلیقه‌های شخصی وگروهی وسیاسی پرهیز شود.
حسن یوسف‌زاده (دکتری فرهنگ و ارتباطات): هيچ عاقلی اجازه نمی‌دهد که محتوای غیر اخلاقی در درسترس کودکانی قرار بگیرد که قدرت تشخیص خوب و بد را پیدا نکرده‌اند. اما به نظر می‌رسد که در شیوه فعلی، نوعی افراط و بی تدبیری وجود دارد. اما از سویی هر قدر قانون زیاد شود، قانون شکنی زیاد می‌شود و قانون شکنی به تدریج عادی می‌شود و خاصیت قوانین از بین می‌رود.
مسعود ذهبیون(مدیرعامل شبکه خبری تحلیلی تین نیوز): با توجه به اینکه مسایل اخلاقی، امنیتی و سیاسی، مفاهیم و گستره نامشخصی دارند، به نظر می‌رسد بحث فیلترینگ تا روشن نشدن تعاریف ما از هر یک از این موارد بی‌نتیجه خواهد بود، لذا فقط می‌توان با فیلترینگ هرزه‌نگاری موافقت کرد و از سایر موارد باید تعریف دقیق‌تری شود.
رامین خواجه نصیر (کارشناس سلامت الکترونیکی): با فیلترینگ مخالفم. فیلترینگ یعنی نادان فرض کردن مردم و معنی دیگر آن ناتوانی دستگاه‌های نظارتی در صحنه فرهنگی و سیاسی است که منجر به نگرانی از تبادل آرا و افکار می‌شود.
رضا بهبهانی (پژوهشگر ارتباطات و فناوری اطلاعات):با شیوه فعلی فیلترینگ مخالفم و وضعیت فعلی را نشانه ناکارآمدی این شیوه میدانم. در واقع استفاده اغلب کاربران حرفه‌ای از ابزارهای فیلترشکن نشان ناکارآمدی و درعین حال مخالفت نیازها و خواسته‌های اکثریت کاربران با وضع فعلی پالایش در کشور است.
ریشه این مخالفت را باید در مبانی نظری حاکم بر تصمیمات در این حوزه جستوجو کرد. هنوز هم بسیاری از خانواده‌های ایرانی اعتقاد دارند که تنها راه حفظ فرزندان‌شان از بلایای جسمی و روحی فقط پوشاندن آنها از عوامل خارجی بدون تقویت توانایی‌شان برای مواجهه با همان عوامل است. این شیوه باعث می‌شود که با کاهش ممانعت‌ها و افزایش آزادی، آنها دچار مشکل شده و در معرض خطر قرار بگیرند.
محمدرضا حدادی(عضو هیات مديره سازمان نظام صنفي رايانه‌ای استان تهران): با فیلترینگ تحت شرایط روشن و شفاف موافقم و شیوه فعلی فیلترینگ را نامناسب و دارای مشکلات متعدد میدانم.
فیلترینگ با ما چه کرده است؟
فناوران: برای ادامه بحث علاقه داریم منتقدان به شیوه فعلی فیلترینگ به صورت جزئی‌تر به عوارض و آسیبهای احتمالی بپردازند که شیوه کنونی به همراه دارد.
حدادی: قوانين مربوط به فيلترينگ بسيار مبهم و غيرشفاف است و امكان برخوردهاي سليقه‌ای و تفاسير مختلف و متعدد در آن بسيار زياد است. فراموش نکنیم يكي از نگراني‌هاي اصلي در دنيا كه دليل اصلي بوجود آمدن فيلترينگ شده است، حفاظت از كودكان و نوجوانان در برابر تاثيرات نامطلوب محتوای نامناسب در اينترنت است كه در قوانين فيلترينگ توجهي به آن نشده است و اساسا در قوانين اين حوزه تفاوتي بين كودكان و انسان‌های بالغ ديده نشده است. در همين زمينه با يك ناه اجمالي به قوانين اين حوزه كاملا مشخص است كه دغدغه قانونگذار بيشتر مسايل سياسي است تا فرهنگي و اخلاقي.
فيلترينگ در ايران تحت تاثير حقوق اساسي ملت در آزادی بيان، دموكراسی و رابطه بين حاكميت و مردم قرار دارد و تا اين مباحث در كشور به تعريف درستي نرسد، بحث فيلترينگ هم كماكان مشابه باقي فناوري‌ها و رسانه‌ها نظير ماهواره و مطبوعات با چالش مواجه است.
کرباسی: “اعمال فیلترینگ یکنواخت” برای کل جامعه یکی از مضرات شیوه فعلی است. در قریب به اتفاق کشورهای جهان، محدودیت‌هایی برای کاربران زیر 18 سال اعمال میکنند که لازم هم هست. اما آیا ما باید استادان دانشگاه یا لمای عالیقدر را نیز همراه با نوجوانان محدود کنیم، زیرا ما بهتر از ایشان می فهمیم که خوب و بد کدام است؟ در این شرایط اگرچه کاربران می‌خواهند به قانون احترام بگذارند،اما مجبور به استفاده از فیلترشکن خواهند بود. بنابراین اعمال فیلترینگ یکنواخت و این سیاستگذاری اشتباه است؛ چون این نقص آنچنان توسعه می‌یابد که بچه‌های زیر 18 سال نیز فیلترشکن‌ها را دست به دست می کنند.
بهبهانی: در جهان امروز اساسا هیچ حکومتی امکان ممانعت قهری دسترسی شهروندان به کالاهایی چون مواد مخدر را هم ندارد، چه رسد به انسداد دسترسی به اطلاعات و ارتباطات، اما در مقابل، تکیه بر راهبرد محدودیت بدون ارتقای قدرت تشخیص و اقناع؛ کودکان این خانواده بزرگ را برای سرکشی به حریم‌های ممنوعه حریص‌تر خواهد کرد.
حدادی: روش فعلی فيلترينگ به قدری عرصه را برای دسترسی به اطلاعات تنگ كرده است كه خود معكوس عمل كرده و باعث رواج روز افزون ابزارهای مختلف دور زدن فيلترينگ شده است. هر چه بيشتر بر فيلترينگ اصرار مي‌كنيم اين ابزارها نيز پيشرفته‌تر شده و هم اكنون خود تبديل به يك تجارت قابل توجه در بازار آی‌تي شده است.
روش‌های موجود فيلترينگ به هيچ وجه موفق نشده از دسترسي افراد به اطلاعات و يا سايت‌های به اصطلاح غير مجاز جلوگيری کند. امروزه در هر خانه‌ای كه اينترت هست فيلترشكن هم هست. كه البته استفاده از اين ابزارها فرهنگ بسيار نامناسبي را بين مردم رواج مي‌دهد كه موفقيت سياست‌های درست بعدی را نيز با چالش جدی مواجه مي‌كند.
يكي از مشكلات اساسي فيلترينگ رويكرد آن است كه در آن هيچ جايگاهي براي فهم و درك عمومي قانیل نيست و پيش فرض آن اين است كه عموم مردم استفاده نابجا مي‌كنند. و هنوز اين موضوع براي مسوولان فرهنگي كشور جا نيافتاده است كه فرهنگ ابزار خودش را دارد و برای مقابله با تهاجم فرهنگي نياز به ابزارهای مناسب فرهنگي داريم نه تحريك جامعه. اين روش بيشتر از آنكه مقابله با تهاجم فرهنگي باشد مقابله با مردم است.
فیلترینگ به مثابه تحریم
فناوران: در میان انتقاداتی که به شیوه فعلی فیلترینگ وارد می‌شود، آسیبی است که به اقتصاد کشور می‌زند. نظر کارشناسان در این مورد چیست؟
کرباسی: تاثیر فیلترینگ فعلی در صحنه تجارت بین‌الملل اگر بیشتر از تحریم های اعمال شده قدرت‌های جهانی نباشد، کمتر از آن هم نیست و اگر سیاستگذاران فیلترینگ از مزایای صادرات و واردات کشور آگاهی داشتند، هرگز این شیوه فیلترینگ را در پیش نمی‌گرفتند.
امروزه در تجارت جهانی، برای خرید کالا به کشور دیگر سفر نمی کنند؛ بلکه با ارتباط تصویری زنده، در جریان جزییات اجناس مورد معامله قرار می‌گیند. همچنین جلسات با طرف‌های تجاری بین‌المللی، اغلب به صورت ویدیو کنفرانس انجام می‌شود. اما با اعمال شیوه فعلی فیلترینگ این امکان از مردم کشور گرفته شده است.
فیلترینگ به شیوه فعلی، برخی از حرفه‌ها را هم نابود کرده است. فیلترینگ خود نوعی تحریم است که دورکاری را تا حدود زیادی برای حضور در بازارهای بین المللی نابود کرده است.
حدادی: روش‌های موجود فيلترينگ تاثير نامطلوبي بر حوزه كسب‌و‌كار شركت‌ها در فضاي مجازی دارد و بهره‌برداری از فضای مجازی را بسيار پرهزينه مي كند. اما در عوض تاثير چنداني بر اهداف سياسي قانونگذار ندارد و دسترسي به آنها به سادگي امكان‌پذير است.
طالبی: در چین که بالاترین رشد اقتصادی را در دنیا دارد، تمامی شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس‌بوک و توییتر حتی گوگل فیلتر است و کاربران به جای این شبکه‌ها و سایت‌ها شبکه اجتماعی اختصاصی دارند.
کرباسی: فیلترینگ پورنو و ضد امنیتی باید باشد و در دیگر موارد تنها لازم است که نظارت نامحسوس برقرار باشد. بنابراین دسترسی به شبکه‌های اجتماعی نیز آزاد است، مشکلی برای HTTPS, SSL, SSH, UDP Packets و غیره هم نباید باشد تا شاهد این همه کلافگی برای کاربران بالغ و عاقل باشیم.
انسداد مانع شنیدن نیست
فناوران: این نشست همزمان با تقابل قوه قضاییه و مجری بر سر فیلتر شدن اپلیکیشن پیام‌رسان وایبر، بر بستر همین اپلیکیشن برگزار شده تا بتوان حاضران را از هر نقطه کشور و حتی دنیا دور هم جمع کرد. این یکی از مزایای همین شبکه‌هاست که به سادگی نادیده گرفته می‌شود.
بهبهانی: ابزارهایی مانند وایبر، واتس‌اپ و وی‌چت فقط سامانه‌های ارتباطی مانند پیام و پیام چند‌رسانه‌ای خدمات تلفن همراه‌اند. رویکرد نادرست انسداد شبکه‌های اجتماعی در کشور سبب شده این ابزارها به مثابه رسانه‌ای همگانی کارکردی مشابه شبکه‌های اجتماعی داشته باشند. این واقعیت نشان می‌دهد که با ادامه این مسیر و انسداد ابزارهای مزبور بی‌تردید کاربران ب ابزارهای پیچیده‌تر رجوع کرده و با جسارت بیشتری به مبادله پیام‌های ممنوع خواهند پرداخت.
وقوع انقلاب اسلامی در کوران تبلیغاتی و فضای خفقان ستم‌شاهی به خوبی نشان می‌دهد که اولا مبانی و ارزش‌های انقلاب اسلامی چنانچه به درستی تبلیغ و ترویج شود، بی‌تردید مورد اقبال عمومی قرار خواهد گرفت و حرف حق همیشه شنوندگان بسیار خواهد داشت. از این رو نباید نگران شنیده شدن سخن باطل بود. ثانیا انسداد هرگز مانع از شنیده شدن صداهایی که نمی‌خواهیم شنیده شوند، نخواهد شد و به هر میزان که از رویکرد جذب و اقناع فاصله گرفته و بر انسداد و ممانعت تاکید کنیم؛ فرصت‌های بیشتری را برای جذب و ارشاد مخاطبان از دست خواهیم داد.
سعید عسکری انارکی (مشاور بانکداری الکترونیکی و مجازی): فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی یا مسدود کردن آن به هیچ وجه جنبه اخلاقی یا نگرانی مسوولان از ترویج فساد ندارد و فقط جنبه سیاسی ونگرانی از ایجاد ارتباط و تبادل اطلاعات خارج از رسانه‌های تحت کنترل حاکمیت دارد.
چه کنیم؟
فناوران: مخالفان و موافقان به شرط اصلاحات، چه پیشنهادهایی برای ساماندهی وضعیت فعلی دارند؟
کرباسی: باید بنگاه‌های اقتصادی و تجاری و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی را از فیلترینگ مستثنی کرد. فیلترینگ در حد مسدودسازی می‌تواند تدام داشته باشد (البته پس از اعمال اصلاحات) اما بازرسی ژرف بسته‌ها (Deep Packet Inspection) باید متوقف شود.
بازرسی ژرف بسته‌ها همان موضوعی است که به HTTPS، SSL، SSH، UDP Packets و غیره آسیب می‌رساند و تجارت‌ها را مختل می‌کند. این روش فیلترینگ، همان است که E-Learning را نیز جهت آموزش از راه دور با دنیای خارج از کشور، به تباهی کشانده است؛ همان است که انجام کاری تخصصی روی خادم (Server) مستقر در خارج از کشور را به جای “یک ساعت” به “یک روز کامل” می‌کشاند. دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی خارجی را با اختلالات شدید مواجه می‌کند. فروش آنلاین خدمات و محصولات به مشتریان خارج از کشور را ناممکن میکنند.
حدادی: باید اولا تولید محتوا با در نظر گرفتن منافع و آبروی افراد وجامعه قانونمند شود ثانیا ساز و کارهای لازم برای کسانی‌که خلاف قانون عمل میکنند ومجازات آنها پیش‌بینی وتصویب شود.
به نظر من فيلترينگ بر اساس سانسورافزارها باید در كشور رواج پيدا كند و اين ابزارها در اختيار مدارس و خانواده‌ها قرار داده شود تا بتوانند از دانش‌آموزان و فرزندان خود در برابر تاثيرات نا مطلوب فضای مجازی حفاظت کنند. دولت نيز مي‌تواند سياست‌های حمايتی خود را براي توسعه و رواج اين فرهنگ و فناوری تنظيم کند.
طالبی: مصادیق مجرمانه سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی نباید دستخو اعمال سلیقه‌های فردی و سیاسی افراد شود. باید به مصادیقی مانند نشر مطالب الحادی و مخالف موازین اسلامی، اهانت به دین اسلام و مقدسات آن، ضدیت با قانون اساسی و هرگونه مطلبی که استقلال و تمامیت ارضی کشور را خدشه‌دار کند، اهانت به رهبری و مراجع تقلید، تحریف یا تحقیر مقدسات دینی، احکام مسلم اسلام، ارزش‌های انقلاب اسلامی و مبانی تفکر سیاسی امام خمینی، اخلال در وحدت و وفاق ملی، القای بدبینی و ناامیدی در مردم نسبت به مشروعیت و کارآمدی نظام اسلامی، اشاعه و تبلیغ گروه‌ها و احزاب غیر قانونی، انتشار اسناد و اطلاعات طبقه‌بندی شده دولتی و امور مربوط به مسایل امنیتی، نظامی و انتظامی، اشاعه فحشا و منکرات و انتشار عکس‌ها و تصاویر و مطالب خلاف اخلاق و عفت عمومی، ترویج مصرف سیگار و مواد مخدر، ایراد افترا به مقامات و هر یک از افراد کشور توجه کرد.
بهبهانی: بدیهی است که راهبرد موثر و مناسب برای پالایش آن است که به محدودیت‌ها تنها به عنوان علایم آگاهی بخش و مکمل خواست عمومی اندیشیده شود تا کاربران از مخاطرات احتمالی هر وبگاه برای خود و خانواده‌شان آگاه باشند نه به منزله سد پولادین حافظ شرافت و امنیت کشور. در غیر این صورت منافذی که ذات فناوری نوین اطلاعات و ارتباطات انسداد آنها را غیر ممکن ساخته، به تدریج این سد پولادین را به کلی دره شکسته و نتیجه بی تردید دقیقا خلاف آنچه خواهد شد که مدافعان سازوکار فعلی پالایش کشور در سر دارند.
خواجه‌نصیر: پیدا کردن راهکار برای وضعیت جاری کار سختی است. باید به آرامی به سمت حذف فیلترینگ رفت و معنی اصلاحات نیز همین است. فیلترینگ جز اتلاف بیت‌المال ثمری ندارد؛ چرا که مردم راه‌های مقابله با آن را یاد گرفتند.
کاربران چه می‌گویند؟
در کنار نظراتی که از سوی کارشناسان در نشست وایبری فیلترینگ مطرح شد، ما طی نظرخواهی اینترنتی در شبکه اجتماعی توییتر، نظرات کاربران را در مورد فیلترینگ و شیوه فعلی آن جمع‌آوری و خلاصه آن را تهیه کردیم.
@alimosleh
با فیلترینگ به شکل حاضر مخالفم. فیلترینگ باید به سمت محتوای نامناسب حرکت کند نه مسدود کردن کانال‌های ارتباطی. درباره وب‌سایت‌ها کمتر کسی مخالف فیلتر شدن رسانه‌هایی است که محتوای ضداخلاقی دارند؛ مانند سایت‌های پورنوگرافی. ولی چرا باید یوتیوب فیلتر شود؟ فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی نیز کارایی ندارد و فقط باعث آشنایی تعداد بیشتری از مردم با فیلترشکن‌ها و پروکسی‌ها شده است. درباره اپلیکیشن‌ها، فیلترینگ ناکارآمدتر است. آیا نفس ارتباط از طریق اپلیکیشن‌ها موبایلی تغییر کرده؟ اگر این اپلیکیشن‌ها مسدود شود، هزار و یک اپلیکیشن دیگر برای ارتباط وجود دارد. اساسا ذات و ماهیت ارتباطات اینترنتی از طریق تلفن‌های هوشمند قابل مسدودسازی نیست. چون ابزارهای متنوع و متفاوتی برای تعبیه شده است.
@AphroditeEmpire
هر چه تلاش برای اعمال محدودیت بر افکار مردم بیشتر شود تلاش برای رهایی هم بیشتر خواهد شد. اینترنت یک رسانه جهانی و آزاده برای جریان‌های فکری مختلف و حذف فاصله‌ها در جهت رشد بشر در حوزه‌های مختلف است. پس به نظرم سعی بر محدود کردن و جهت دادن آن کار بیهوده‌ایست.
@Jooyande7
فیلترینگ تا امروز امتحان خود را پس داده و عدم کارایی‌اش ثابت شده است. این مساله‌ای هست که این روزها رییس جمهور و روحانیونی مانند “آیت ا… محمدرضا نکونام” و دیگر افراد به آن اذعان دارند. باید نگاهی آماری به مسایل داشته باشیم و ببینیم اگر فیلترینگ (به ظاهر) منفعتی برای ما دارد، از سوی دیگرش چه ضررهایی دارد؟ و منافع فیلترینگ تا چد حد حقیقی و پایدار هستند؟ آیا در مقابل هزینه‌هایی که ایجاد می‌کند، به صرفه است؟ چه امتیازاتی می‌گیریم و چه امتیازاتی از دست می‌دهیم؟
@yyasharr
به نظر من فیلترینگ اپلیکیشن‌های ارتباطی مانند وایبر بیشتر جنبه مالی دارد تا امنیتی. این نوع اپلیکیشن‌ها کمر مخابرات شکانده است. بعد از اولویت مالی، اولویت کنترل محتوای این نوع اپلیکیشن‌ها مطرح است.
@pharzam
فیلترین وحشتناک است چه برای شبکه‌های اجتماعی، چه برای امور تحقیقاتی، چه برای مسایل امنیتی. چون وقتی محدویت شروع می‌شود پنهان‌کاری و دور زدن محدودیت هم با آن همراه می‌شود. این که در سایر کشورها هم از فیلترینگ استفاده می‌شود توجیهی برای اعمال فیلترینگ در ایران نیست.
@sia_mac
با فیلترینگ مخالفم، چون فيلترينگ براى من اين معنى را می‌دهد: «شما نمی‌دانید اما ما می‌دانیم چه چیز خوب است». به نظرم مردم بايد فرهنگ استفاده از شبكه‌هاى اجتماعى و سایر کارایی‌ها را بیاموزند. از سوی دیگر دولت نبايد هر چیزی را با دين قياس كند.
منبع : فناوران
