ورود اینترنت به ایران در اوایل دهه هفتاد را می توان سرآغاز تمامی تحولات دیجیتال اخیر و مبنای شکل گیری تمامی کسب و کارهای آنلاین فعلی دانست. گذر از عصر تلگراف و پست و رسیدن به عصر ایمیل و تماس های صوتی، قطعا داستانی شنیدنی دارد. شاید بهترین راویان این داستان، همان جوانانی باشند که در آن زمان جسورانه به سراغ این فناوری نوظهور رفتند و کم کم با ایفای نقش در ایجاد بسترهای توسعه این فناوری، راه را برای شکل گیری تحولاتی بزرگتر باز کردند. دور‌اندیشی و تلاشهای دکتر شهشهانی، ناصرعلی سعادت و بسیاری دیگر در مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات یا دربخش خصوصی و دانشگاهی باعث شد تا ایران در نخستین سالهای تولد اینترنت به این شبکه جهانی بپیوندد. داستان ورود اینترنت در ایران را از زبان سیاوش شهشهانی پدر اینترنت ایران و ناصرعلی سعادت از اولین فعالان این حوزه می شنویم.
این گزارش بخشی از پرونده اینترنت ایران است که توسط آی‌تی‌ایران گردآوری و منتشر شده است.
دانلود گزارش اینترنت ایرانایمیل، اولین سرویس جذاب اینترنتی
به گفته پیشکسوتان عرصه اینترنت، در اواخر دهه 60 شمسی، تب ایمیل و اینترنت در اکثر دانشگاه‌های ایران، فراگیر شده بود و همین سرویس ساده یعنی ایمیل نقطه ای برای شروع آشنایی اکثر جوانان آن دوره با اینترنت شد. در آن زمان تنها پل ارتباطی در ایران پست و تلگراف بود و سرویس ایمیل در برابر آنها یک راه ارتباطی حیرت‌انگیز به حساب می آمد . در آن زمان عمدتا محققان از ایمیل برای ارتباط با هم و انتقال پژوهش‌ها استفاده می‌کردند.
ناصر علی سعادت، که در مقطعی ریاست سازمان نظام صنفی رایانه ای را نیز به عهده داشت داستان خود درباره ورود فناوری حیرت انگیز اینترنت به کشور را چنین آغاز می کند: «اولین برخورد من با اینترنت در سال 1365 از طریق دوستانم در آمریکا بود؛ آنها من را با فضای اینترنت و ارسال ایمیل آشنا کردند. در آن زمان دانشجویان آمریکایی می‌توانستند از طریق اکانتی که دانشگاه به آنها می‌داد به دانشگاه وصل شوند و به اینترنت دسترسی پیدا کنند. من از دوستانم خواهش کردم که اکانت خودشان را در اختیار من قرار دهند و به این ترتیب اولین تجربه من در استفاده از اینترنت شکل گرفت.»
سعادت چنین تعریف می کند که: «اولین ارتباط من در آن سال‌ها از طریق یک تلفن بین‌الملل به یک دانشگاه در آمریکا به صورت دایال‌آپ / Dial Up بود. در آن زمان اینترنت به شکل فعلی وجود نداشت؛ بلکه به صورت فضای داس و یونیکس و کامندلاین بود. ما می‌توانستیم با تایپ کردن فرمان ها نتیجه‌ها را مشاهده کنیم. برای مثال در نتیجه چند فرمان، نرم‌افزاری بالا می‌آمد و به ما اجازه ارسال ایمیل را می‌داد. اما در سال 1372 اولین ارتباط رسمی ما از مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات ایران به یک شبکه علمی در اروپا اتفاق افتاد که بر اساس پروتکل بیت‌نت شکل گرفت.»
سیاوش شهشانی استاد ریاضیات که در آن زمان قائم مقام رییس مرکز فیزیکی نظری بوده است در اینباره می گوید: « یکی از نخستین دغدغه‌های مدیران و هیأت علمی این مرکز، ارتباط علمی و پژوهشی دانشگاه‌های دنیا بود. در سالهای اولیه راه‌اندازی مرکز تحقیقات، پست الکترونیک در دانشگاه‌های غربی رایج می‌شد. استادانی که برای فرصت مطالعاتی یا کنفرانس‌های علمی به این دانشگاه‌ها می‌رفتند، این پدیده را می‌شناختند. در مرکز تحقیقات به این نتیجه رسیدیم که پست الکترونیک برای یک مرکز تحقیقاتی که می‌خواهد با دانشگاه‌های دنیا ارتباط داشته باشد، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. به دلیل شرایط پس از جنگ، برنامه گسترش ارتباط با دانشگاه‌های خارجی مورد نظر بود و یکی از سرلوحه‌های مرکز تحقیقات به شمار می‌آمد. ایمیل ارزان‌ترین و سریع‌ترین روشی بود که مورد توجه قرار گرفت.»
شهشهانی می گوید: «موسسه ما هم به عنوان یک مرکز تحقیقاتی که باید به همه ایران سرویس می‌داد، باید از یکسری خدمات مانند ایمیل بهره می‌برد. از همین رو در ایران به مراکز دولتی و خصوصی زیادی مراجعه کردیم، اما هیچ مرکزی پیدا نکردیم که این سرویس را ارائه بدهد. تصمیم گرفتیم که خودمان به دنبالش بریم.بسیاری از افراد به ما میگفتند، شما چکاره بودید که این کار را پیگیری میکردید، مگر وظیفه شما بود؟! پاسخ من این است که نه این وظیفه ما نبود اما وقتی کسی دیگری نبود که به دنبال رفع این نیاز برود باید ما خودمان یه کاری میکردیم.»
آغاز استفاده از اینترنت برای ارتباطات علمی
در عصر آغازین اینترنت، توسعه این فناوری در کشور با هدف ایجاد بستری برای ارتباطات علمی میان پژوهشگران سراسر جهان انجام شده است. سعادت در ترسیم شرایط آن دوران می گوید: در آن سال دکتر سیاوش شهشهانی به عنوان قائم‌مقام و جواد لاریجانی رئیس مرکز و من به عنوان متخصص فنی در این مرکز فعالیت میکردیم. به پیشنهاد آقای شهشهانی قرار شد که یک شبکه محلی برای دسترسی کادر علمی دانشگاه‌ها به شبه آکادمی اروپا راه‌اندازی کنیم که در نهایت شبکه محلی لن (که یک شبکه رایانه‌ای است و محدوده جغرافیایی کوچکی مانند یک خانه، یک دفتر کار یا گروهی از ساختمان‌ها را پوشش می‌دهد) را بر اساس سرورهای یونیکس راه‌اندازی کردیم. استادان دانشگاه‌ها و دانشجوهای دکترا در این مرکز از طریق یک خط سیم ثابت به یک دانشگاه در اتریش با سرعت 9600 بیت در ثانیه وصل می‌شدند.
دکتر شهشهانی نیز می گوید: با نامه‌ای که رئیس پژوهشگاه، جواد لاریجانی به عبدالسلام، رئیس مرکز فیزیک نظری نوشت، این موسسه تحقیقاتی در ایران در پاییز سال ۱۳۷۱ به شبکه‌ای به نام بیت‌نت تحقیقاتی اروپا متصل شد. در واقع با همین خط استیجاری به شبکه دانشگاه اوین وصل شدیم. وی با اشاره به نحوه دسترسی به این شبکه می گوید: «در آن زمان ارتباط به این شکل بود که می‌توانستند به یکسری اطلاعات دسترسی داشته باشند. برای مثال محققان می‌توانستند با همتایان خارجی خود برای نوشتن مقالات یا مشاوره‌های تحقیقاتی ارتباط بگیرند. یکی از وظایف ما در موسسه، تشکیل کنفرانس بود. به یاد دارم که در آن زمان که هم‌زمان با فروپاشی شوروی بود، ما قصد داشتیم برخی از دانشمندهای روسیه را برای یک کنفرانس به ایران دعوت کنیم که از طریق ایمیل این کار را انجام دادیم و تجربه بسیار خوبی بود.»
ادامه روند تحولات اینترنت در ایران تا رسیدن به جایگاه امروزی نیز چندان ساده نبوده است. سعادت در این باره می گوید: «در همان زمان با همین دانشگاه مذاکراتی انجام شد که شبکه را از بیت‌نت به آی‌پی تغییر بدهیم که امکان دسترسی به شبکه‌های دیگری مانند کتابخانه‌های آمریکا را هم به ما می‌داد. اولین سرعت اینترنت در ایران 9600بیت‌بر ثانیه بود. در آن زمان از لحاظ اینترنت ما نسبت به کشورهای منطقه جلوتر بودیم. اولین مودم که در دانشگاه شریف استفاده شد با سرعت 300 بیت بر ثانیه بود که دو ساختمان مرکز محاسبات دانشگاه و دانشکده ریاضی را توسط دو دهانه گوشی به هم وصل میکردیم.»
دکتر شهشهانی درباره شبکه آی پی می گوید: «در آن زمان و در هنگام اتصال به شبکه آی پی در اروپا برخی مدیران وقت ارتباطی کشور به طعنه می‌زدند که شبکه باید X۲۵ باشد.» او در این باره توضیح چنین توضیح می دهد: «ما قصد داشتیم از ترانسپوندر روی اینتل ۱۰۰ استفاده کنیم که مخابرات به ما نه تنها اجازه استفاده نمی‌داد، بلکه می‌گفت آینده در دست X۲۵ است و وقت خود را هدر ندهید. پس از گذشت یک سال از آن ماجرا ما با اینترنت آشنا شدیم و از بیت‌نت به آن مهاجرت کردیم.» دکتر شهشهانی ادامه می دهد : «یکی از بحث‌های ما در موسسه این بود که این شبکه فقط در انحصار مرکز تحقیقات باشد یا اینکه به همه دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی تعمیم داده شود. بالاخره ما موفق شدیم که چند مرکز را به اینترنت وصل کنیم. اما مخالفان این موضوع بودجه بخش کامپیوتر و شبکه اینترنت را به صفر رساندند و گفتند که برای انجام این کار باید از درآمد خودتان استفاده کنید.»
به گفته شهشهانی، راه‌اندازی این شبکه پیش از دنیای وب بود و دیدگاه آنها به این اینترنت یک وسیله تحقیقاتی بود که قرار بود در مراکز تحقیقاتی و پژوهشی از آن استفاده شود و تصور نمی‌کردندکه یک روز به این شکل جهانی رواج پیدا کند و تبدیل به نیاز ضروری شود.
طبق گفته دکتر شهشهانی آنها در نهایت و در سال ۱۳۷۳ از شبکه بیت‌نت به اینترنت مهاجرت کردند. او با اشاره به این موضوع که اصلا تصور نمی‌کردند، اینترنت روزی به گستردگی امروز در جهان فراگیر شود، توضیح می دهد: «رئیس بخش کامپیوتر در موسسه، آقای مشایخ و دو نفر دیگر از دوستان در یکسری کنفرانس و ورک‌شاپ‌هایی در خارج از ایران شرکت می‌کردند. یکی از این افراد به ما از شبکه‌ی جدیدی به نام اینترنت و عملکرد متفاوت آن با بیت‌نت صحبت کرد. او توضیح داد که این شبکه روی هر پلتفرمی قابل اجرا است. ما برای راه‌اندازی این شبکه جدید به اجازه رئیس مرکز نیاز داشتیم.» او در ادامه با اشاره به مقاومت‌هایی که در برابر راه‌اندازی با اینترنت می‌شد، گفت: «در آن زمان دانشگاه شریف در حال راه‌اندازی شبکه‌ای به نام وکس بود و یکی از مخالفان صد در صد راه‌اندازی اینترنت. اما ما در فروردین 73 شبکه اینترنت را راه‌اندازی کردیم.»
اولین فعالیت های تجاری در زمینه اینترنت
«ندا رایانه» که مدیریت آن بر عهده ناصرعلی سهادت بود را می توان نخستین شرکت ارایه دهنده خدمات تجاری اینترنت دانست. زمانی که هنوز کسی چنین آینده ای برای اینترنت متصور نبود و کمتر کسی گمان می کرد روزی زندگی روزانه مان تا این حد به این فناوری گره بخورد گروهی با ایمان به این فناوری و داشتن ذهنیتی درست از چند و چون آن، به سراغ تجاری سازی آن رفتند.
سعادت در ادامه با گریزی به داستان شکل گیری این شرکت می گوید: «شرکت نرم‌افزاری ندا رایانه در واقع یک استارتاپی بود که من و با دوستانم در دانشگاه، در سال 1363 تاسیس کردیم. پس از آشنایی من با اینترنت، ما متوجه شدیم که قرار است انقلاب بزرگی در ایران اتفاق بیفتد که صنعت نرم‌افزار به آن وابستگی دارد». سعادت تصریح می کند: در آن زمان دانشجوهای آمریکایی با استفاده از فضای اینترنت با استادان خود در ارتباط بودند اما در ایران ما از این امکانات محروم بودیم. برای مثال ما برای دسترسی به یک مقاله، مجله علمی باید شش ماه تا یک سال منتظر می‌ماندیم. ابتدا ثبت‌نام می کردیم و سپس این مجله یا مقاله با پست در بهترین حالت 6 ماه بعد به دست ما می‌رسید که دیگر همه اطلاعات آن مربوط به همان 6 ماه پیش بود.همین باعث شد به فکر بهبود این حوزه بیفتیم.
وی چنین ادامه می دهد: «موضوع اینترنت از این جهت برای من خیلی جالب بود که توسط یک آی‌پی این فاصله از بین می‌رفت و دسترسی به بهترین دانشگاه‌های دنیا ممکن می‌شد. در نهایت در سال 1372 و پایه اینترنت را به صورت عرضه عمومی در ندا رایانه راه‌اندازی کردیم. ما یک بی‌بی‌اس فارسی طراحی کردیم که مردم می‌توانستند از طریق آن به شبکه متصل شوند و اطلاعات دریافت کنند.»
اولین گام ها برای اطلاع رسانی از طریق اینترنت
مدیرعامل «ندا رایانه» با بیان کاربردهای اینترنت در آن زمان می گوید: بخشی از اطلاعاتی که مردم در آن زمان نیاز داشتند مربوط به اطلاعات شهر تهران بود. به همین دلیل ما قراردادی با شهردای تهران و روزنامه همشهری ایجاد کردیم. به موجب این قرارداد بستری فراهم شد تا وقتی مردم توسط مودم به ندا رایانه وصل می‌شدند و می‌توانستند از این اطلاعات داخل شهری و یا بین‌المللی به مدت محدود استفاده کنند.
سعادت داستان اولین قدم های اطلاع رسانی از طریق اینترنت را چنین تعریف می کند: «شهردار وقت آن زمان، آقای کرباسچی پیشنهاد ما برای انتقال اطلاعات شهری از طریق بی‌بی اس و به روز‌رسانی آن را کمتر از 15 دقیقه قبول کردند. در آن زمان شهرداری در حال سرمایه‌گذرای روی مکان‌هایی بود که به صورت فیزیکی اطلاعات را به مردم در سطح شهر پخش می کردند. ما به آنها پیشنهاد دادیم که یک فردی از طریق کامپیوتر و اینترنت این کار را انجام دهد. یا برای مثال قبل از اینکه روزنامه‌ای روی استند برود، شب قبل همکاران در روزنامه همشهری فلاپی را برای ما می‌آوردند و بچه‌های ما در ندا رایانه آن را روی سیستم منتقل می‌کردند که مردم بتوانند روزنامه را از شب قبل به صورت نوشتاری روی کامپیوتر بخوانند. این اولین قدم‌های ما برای اطلاع‌رسانی بود. سرویس ایمیل و اطلاعات شهرداری تهران به صورت رایگان در دسترس قرار داشت.» سعادت می افزاید: «کامپیوتر و ویندوز در آن زمان به شکل فعلی نبود و سیستم عامل داس فعال بود حتی ویندوز و وب هم وجود نداشت. اولین ارتباط عموم مردم به شبکه اینترنت از طریق ایمیل در بی‌بی اس ندارایانه از اوایل سال 1373 اتفاق افتاد. از سال 1374 شرکت‌های دیگر هم به ما اضافه شدند.»
دانلود گزارش اینترنت ایرانآغاز دسترسی عمومی به اینترنت
ناصرعلی سعادت که می توان وی را از پیشگامان فناوری های ارتباطی نوین در ایران به حساب آورد، شیوه های دسترسی مردم به اینترنت در آن زمان را چنین شرح می دهد: «مردم برای اتصال به اینترنت به صورت حضوری به شرکت مراجعه می‌کردند و اکانت سالیانه می‌خریدند. ما یک کارتی شبیه کارت تلفن تهیه کردیم که مردم می‌تواستند به اکانت‌های ساعتی، ماهانه بدون مراجعه به شرکت از مغازه‌ها خریداری کنند. در آن زمان حتی فرهنگ اسکرچ کردن و دریافت کد روی کارت‌ها وجود نداشت. یک شرکت در کره جنوبی این کارت‌ها را برای من تهیه و چاپ کرد. به این صورت که من از فرهنگ و جاهای دیدنی ایران عکاسی کردم و آنها را روی این کارت‌ها چاپ کردیم. روند کار به این صورت بود که ما ایمیل‌ها را جمع‌آوری میکردیم و از طریق یکی از دوستان در کانادا سر یک ساعت مشخص به یک کامپیوتر در کانادا تماس می‌گرفتیم و ایمیل‌ها را جا به جا میکردیم. این اتفاق به دفعات در شبانه‌روز انجام می‌شد اما بعدها از طریق اتصال دائم از مرکز به صورت برخط انجام می‌شد.»
تصویری خاطره انگیز از اولین ارتباطات اینترنتی کاربران عام
مجوز برای اینترنت
سعادت در پاسخ به این سوال که آیا در آن زمان برای ارائه اینترنت نیاز به مجوز داشتید یا خیر می گوید: «در آن زمان کسی از فرایند ایمیل چیز زیادی نمی‌دانست و به تازگی در کشور فکس وارد شده بود. همچنین در آن زمان وزارت پست، تلگراف و تلفن وجود داشت و سازمانی به نام وزارت ارتباطات وجود نداشت. در دهه 70 سه شرکت تجاری پست، تلگراف و تلفن فعالیت می‌کردند که در واقع این وزارتخانه هم یک شرکت برای ارائه همین خدمات بود که در انحصار دولت قرار داشت.»
در آن زمان، آزادسازی یکی از مسائل مهم بود و فضای خصوصی نمی‌توانست به صورت مستقل فعالیت کند. سعادت وی گوید:«درواقع رقیب اصلی ما دولت بود و زمانی که متوجه فعالیت شرکت‌های خصوصی می‌شدند به دنبال آن چالش‌ها هم به وجود می‌آمد. به یاد دارم که برای استفاده از فکس مبلغ 450 هزار تومان برای گرفتن مجوز پرداخت کرده بودم با اینکه دستگاه را هم به صورت جداگانه تهیه کرده بودم. در آن زمان اتصال مودم به پریز تلفن یکی از جرم‌های ما بود که بخاطر آن بارها تلفن‌های ما را قطع کردند. با این حال ساختار مشخصی برای مجوز گرفتن مانند سازمان تنظیم مقررات وجود نداشت.»
سعادت : در آن زمان اتصال مودم به پریز تلفن یکی از جرم‌های ما بود که بخاطر آن بارها تلفن‌های ما را قطع کردند. با این حال ساختار مشخصی برای مجوز گرفتن مانند سازمان تنظیم مقررات وجود نداشت.
داستان دامنه های ir
در دنیای جهانی اینترنت، دامنه های اختصاص یافته به کشور ایران با پسوند ir نشان داده می شوند. دکتر شهشهانی در اینباره می گوید: چند سال پس از تحول اینترنت، مسوولیت مدیریت دامنه‌های دات آی آر به مرکز تحقیقات سپرده شد. وی می گوید: زمانی این اعتقاد وجود نداشت که دامنه‌های دات آی آر رشد می‌کنند؛ ولی میبینیم که امروز بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار دامنه دات آی آر وجود دارد.
به گفته شهشهانی اکنون مرکز پژوهش‌های بنیادی مسئول دامنه. ir است. شهشهانی معتقد است که داشتن این دامنه به مانند یک شناسنامه است. او در این باره توضیح می دهد: «با وجود تحریم‌ها و مخالفت‌هایی از داخل آمریکا این دامنه را به ما دادند. به یاد دارم تا ۷ سال اول استقبال زیادی از آن نشد و شاید فقط ۶۰۰ دامنه. ir وجود داشت. کسی فکر نمی‌کرد که پیشرفت آن به جایی برسد که امروز بیش از ۱میلیون و ۲۰۰ هزار دامنه. ir وجود داشته باشد.»
او با اشاره به آمارهایی که از اتصال کاربران ایرانی به اینترنت اعلام شده است، می گوید: «اگر آمارها درست باشد و ۹۴ درصد مردم در ایران به اینترنت وصل باشند، باید به همان اندازه هم پهنای باند افزایش پیدا کند.» شهشهانی توضیح می دهد: «یکی از اهداف اصلی ما در مرکز تحقیقات راه‌اندازی شبکه آکادمیک بود که تا امروز محقق نشده است. یکی از چیزهایی که ما هنوز در حسرت آن هستیم، ایجاد یک شبکه آکادمیک درست است. از اول ما دوست داشتیم که ما بانی راه‌اندازی این شبکه باشیم چون که ما هم به شبکه آکادمیک اروپا متصل شدیم. این موضوع متاسفانه هنوز محقق نشده و این یک فاجعه است.»
به گفته او نیاز این شبکه در دوران کرونا بیش از پیش حس شده است. وی می گوید:«در دوران کرونا دیدیم که دانشگاه‌های کوچکتر ما یا مراکز آموزشی برای ارتباط برقرار کردن با دانشجویان و معلمان مشکلات زیادی داشتند. دلیل آن هم این بود که پهنای باند لازم و اختصاصی خود را نداشتند. دانشگاه‌های بزرگتر با مدیریت عرض باند توانستند، ارتباط بهتری داشته باشند. شاید این کرونا باعث شود که این شبکه آکادمیک را جدی بگیریم.»
وضعیت فعلی اینترنت
با وجود آنکه در آن زمان به لطف تلاشهای این بزرگان، ایران از پیشگامان فناوری ارتباطی اینترنت در منطقه و کشورهای اطراف به حساب می آمد، اما متاسفانه طی سالهای اخیر وضعیت اینترنت کشورمان در قیاس با کشورهای دیگر چندان مساعد نیست. بدون شک تلاش های برخی مسئولان در توسعه هرچه بیشتر این فناوری و ایجاد دسترسی اینترنتی عادلانه در سراسر کشور غیرقابل انکار است. اما هنوز وجود برخی سیاست های بالادستی، جلوی رشد و توسعه اینترنت کشور را گرفته است.
اما فارغ از تمام اینها و با تمامی فراز و فرودهایی که کاربران اینترنتی در ایران با آن مواجه هستند، باید تسهیلاتی که امروز به واسطه وجود اینترنت در دسترسمان داریم را مدیون زحمات بزرگانی بدانیم که این چند دهه، با تمام محدودیت ها برای توسعه این بستر و ترویج این فناوری جنگیدند و در مقابل مخالفت ها و ناآگاهی ها، سرسختانه مقاومت کردند.
دانلود گزارش اینترنت ایران
