نهال نوپای سلامت دیجیتال در گرم‌ترین روزهای امسال امید را هجی و چشم‌انداز رشد را در ذهن مجسم می‌کرد. حالا اما سرمای زمستان بر این نهال چیره شده است و بادهای سهمگین از جنس محدودیت‌های اینترنتی، ساقه ترد و شکننده آن را در بر گرفته‌اند. کمتر از شش ماه پیش روزگار متفاوتی بر کسب‌وکارهای حوزه سلامت دیجیتال و در واقع کل اکوسیستم استارت‌آپی کشور حکمفرما بود؛ با وجود موانع و مشکلات رایجی که در تمام این سال‌ها بر سر راه رشد و توسعه کسب‌وکارهای آنلاین وجود داشته‌اند و تردیدهایی که اقتصاد بیمار همیشه به سرمایه‌گذاران خطرپذیر تحمیل کرده است، کسب‌وکارهای حوزه سلامت دیجیتال امید زیادی به رشد و توسعه داشتند.
در واقع ویروس کرونا با وجود آنکه سایه‌ای از وحشت بر کره زمین کشید، اما به ظهور فرصت‌هایی کمک کرد که شاید تا پیش از آن کمتر دیده می‌شدند؛ فرصت‌هایی که به رونق ناگهانی صنعت سلامت دیجیتال در سراسر دنیا منجر شدند و کشور ما هم از آنها بی‌نصیب نماند. سلامت دیجیتال که در یک دهه اخیر به کمک ابزارهای دیجیتال شخصی، علم روباتیک و هوش مصنوعی با سرعتی نه‌چندان زیاد مسیر رشدش را طی می‌کرد و همچنان برای بسیاری از مردم – به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه- امکانی خاص و لوکس به حساب می‌آمد، در دوران همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ به ضرورتی غیرقابل انکار تبدیل شد که بهره‌گیری از آن مترادف نجات و جان‌بخشی بوده است.
با این اوصاف اکوسیستم سلامت دیجیتال ایران هم در این دوره رشد چشمگیری را تجربه کرد و تعداد زیرمجموعه‌ها و بازیگران آن روزبه‌روز بیشتر شدند. درست در روزهایی که فعالان صنعت سلامت دیجیتال در انتظار جهشی در مسیر رشد این صنعت بودند، همه‌چیز با یک اتفاق به کلی دگرگون شد؛ اعمال محدودیت‌های شدید اینترنتی در هفته آخر شهریور ماه، تمام برنامه‌ریزی‌ها و آینده‌نگری‌ها را به‌هم ریخت تا امید فعالان این صنعت – در کنار دیگر فعالان اکوسیستم استارت‌آپی- نقش بر آب شود.
امیدهایی که محو می‌شوند
در اوایل تیر ماه امسال آماری در قالب گزارش جامع سلامت دیجیتال ایران منتشر شد که نشان می‌داد این صنعت در مسیر رشد سریعی قرار گرفته است. بر اساس این گزارش، حجم کل بازار سلامت دیجیتال کشور تا پایان سال ۱۴۰۰ به بیش از هزار و ۸۶۰ میلیارد تومان رسیده است. حجم این بازار در سال ۱۳۹۹ رقمی بیش ازهزار و ۵۱۲ میلیارد تومان بود و به این ترتیب در طول یک سال منتهی به سال ۱۴۰۰، این بازار رشد بیش از ۱۲درصدی را تجربه کرده است. این در حالی است که به گواه پیش‌بینی‌های انجام‌شده در این گزارش، حجم بازار سلامت دیجیتال ایران تا پایان سال ۱۴۰۲ با رشد حدود ۵۰ درصدی به بیش از۲هزار و ۷۵۰ میلیارد تومان می‌رسد.
این گزارش که نتیجه چهار ماه پژوهش و همراهی فعالان استارت‌آپی و حوزه سلامت دیجیتال کشور بود و ۹۰ درصد از فضای اکوسیستم این حوزه را ترسیم می‌کرد، به همت شرکت فناوری و نوآوری سایان (سایتک) و با حمایت هلدینگ سرمایه‌گذاری مکس و ستاد هوشمندسازی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری منتشر شد؛ گزارشی که تجسمی از بارقه‌های امید در صنعت سلامت کشور بود و در نخستین روزهای تابستان امسال منتشر شد، اما بعد از گذشت زمانی بسیار کوتاه و در اواخر همین تابستان، پیش‌بینی‌های آن تقریبا از اعتبار افتادند.
این روزها حال صنعت سلامت دیجیتال کشور خوب نیست؛ این صنعت که تا پیش از این هم با مشکلاتی در زمینه قانون‌گذاری و سیاستگذاری دست به گریبان بود، حالا با سد بزرگ محدودیت‌های اینترنتی هم مواجه شده است تا به این ترتیب شرایط برای ادامه مسیر آن سخت‌تر شود. در همین راستا، رئیس کمیسیون نرم‌افزارهای سلامت الکترونیکی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران هم اخیرا درباره مشکلات جدی پلتفرم‌های آنلاین سلامت صحبت کرده است.
شاکر حسینی با اشاره به مشکلات جدی در حوزه ضوابط و مقررات خدمات دورا پزشکی، مشکلات ناشی از محدودیت‌های اینترنتی را مضاعف دانست و گفت: «پرتال‌های سازمان‌های بیمه‌گر چون از شبکه انتقال داده داخلی موسوم به اینترنت ملی استفاده می‌کنند، در زمان قطعی اینترنت مشکل نداشتند. اما کاربران نرم‌افزار و خدمات بخش خصوصی که عمدتا از طریق اینترنت خدمات نسخه را ارائه می‌کنند، مشمول محدودیت‌های ناشی از اختلال در اینترنت شدند.» او در تشریح دلایل فنی این موضوع گفت: «به دلیل اینکه اینسپشن برخی پکت‌های شبکه از طریق واکاوی درخواست‌های dns است و اینکه بنا به دلایل نامعلوم برخی dnsهای معروف مثل گوگل غیر قابل دسترسی می‌شدند، کاربران امکان دستیابی به دامنه‌ها را از دست داده و سرویس نسخه نیز مختل می‌شود.»
حسینی با تاکید بر اینکه اکثر سرویس‌دهندگان پزشکی به دلیل استفاده از پرتال‌های دو سازمان بیمه‌گر اصلی برای سرویس نسخه، با بحران جدی مواجه نشدند، درباره تاثیر این اختلالات اینترنتی بر مشتریان گفت: «همکارانی که در انتخاب راهکار رایگان، به افزایش تعداد کاربران به عنوان انباشت سرمایه در آینده کسب‌وکارشان می‌نگریستند، در جریان اختلالات اینترنت و رانده شدن اجباری مشتریان به پرتال‌های سازمان‌های بیمه‌گر، بسیاری از این مشتریان را از دست دادند.» رئیس کمیسیون نرم‌افزارهای سلامت الکترونیکی سازمان نصر تهران با اشاره به اینکه تحقق برنامه‌های سلامت الکترونیک، نمی‌تواند تابع سیاست‌های دولت باشد، گفت: «با توجه به ملاحظات بسیار، از جمله اهمیت امنیت اطلاعات سلامت شهروندان و برخی موانع عملیاتی دیگر، توسعه کاربری فناوری اطلاعات در حوزه سلامت در قیاس با سایر حوزه‌ها از سرعت مطلوب برخوردار نبوده است.»
نایب‌رئیس کمیسیون سلامت دیجیتال انجمن تجارت الکترونیک تهران هم معضلات مربوط به همکاری نهادهای دولتی و سازمان‌های بیمه‌گر با بخش خصوصی را سنگ سنگینی در مسیر رشد استارت‌آپ‌های حوزه سلامت می‌داند. «آرمین نوری‌نشاط» هم‌بنیان‌گذار و معاونت توسعه استارت‌آپ «دکتر نکست» در این مورد به «دنیای اقتصاد» گفت: «ما نیاز به همکاری، مستندات واحد و مسیر روشن و شفاف برای شرکت‌ها و استارت‌آپ‌هایی داریم که در حوزه سلامت دیجیتال فعالیت می‌کنند. پیش از هر کاری، دو سازمان بیمه‌گر پایه (تامین اجتماعی و سلامت) باید در مسیر شفافیت گام بردارند. وزارت بهداشت خود سنگ سنگینی مقابل پای کل استارت‌آپ‌های این حوزه است.
نخستین کار یکپارچه‌سازی و روشن کردن مسیری واحد برای اجرای موضوعات تکنیکال و فنی در حوزه سلامت دیجیتال است. راهکار دومی که می‌توان ارائه داد این است که دولت خود را به‌طور کامل از این موضوع کنار بکشد و اجازه بدهد شرکت‌های خصوصی مسیر خود را پیدا کنند و در آن مسیر قدم بردارند.» به عقیده او اینترنت، زیرساخت اصلی برای فعالیت استارت‌آپ‌های سلامت دیجیتال است و در تایید این موضوع می‌گوید: «کشور باید ماهیت طبیعی اینترنت را برای دسترسی کاربران فراهم کند تا آنها بتوانند از هر سرویس و دستگاهی به راحتی استفاده کرده و نیازهای خود را در حوزه سلامت دیجیتال برطرف کنند؛ نه اینکه دسترسی‌ها را قطع، سلیقه‌ای، زمان‌بندی و… بکنیم. اگر این کارها صورت بگیرد، می‌تواند کمک‌کننده باشد.»
حذف تدریجی بخش خصوصی
با این اوصاف است که حال صنعت سلامت دیجیتال کشور، رو به ناخوشی گذاشته است و این را می‌توان از روزگار سخت استارت‌آپ‌های این حوزه به خوبی فهمید؛ استارت‌آپ‌هایی که یا به دره زوال افتاده‌اند یا در مسیر آن قرار دارند. مدیرعامل شتاب‌دهنده «هلثیو» که به توسعه استارت‌آپ‌های حوزه سلامت دیجیتال کمک می‌کند، ادامه کار در این حوزه را مشکل می‌داند. «آرش برجی‌خانی» در این مورد می‌گوید: «در دو سه ماه اخیر حدود ۹۰ درصد از کسب‌وکارهایی که عمده تراکنش‌ها و ورود کاربرانشان از طریق شبکه‌های اجتماعی بود، به‌شدت تحت تاثیر فیلترینگ گسترده قرار گرفته‌اند. این رقم برای آن دسته از کسب‌وکارهای حوزه سلامت که ورودی‌شان از طریق جست‌وجوهای اینترنتی بوده، تا ۶۰ درصد می‌رسد. افزایش تعداد کاربران و تراکنش‌ها، تضمین رشد و توسعه هر کسب‌وکار است؛ به همین دلیل وقتی چنین اتفاقی نیفتد، آنها ناچار هستند استراتژی خودشان را به سمت بقا تغییر بدهند. به این ترتیب بعضی از تیم‌های استارت‌آپی مجبور به تعدیل نیرو شده‌اند.»
مدیرعامل «هلثیو» درباره استارت‌آپ‌های حوزه سلامت دیجیتال که تعطیل شده‌اند، می‌گوید: «خوشبختانه از تیم‌های زیرمجموعه ما هیچ‌کدام هنوز تعطیل نشده‌اند. به‌طور کلی اما در این اکوسیستم، کسب‌وکارهایی که ساختار B۲C (ارائه‌دهنده خدمات به کاربران) داشته‌اند بیشترین آسیب را دیده‌اند. با این اوصاف اغلب استارت‌آپ‌های فعال در زمینه گردشگری سلامت، سبک زندگی و ارائه‌دهندگان خدمات پزشکی و پرستاری که بیشتر فعالیت‌شان بر بستر پلتفرم‌های فیلتر شده واتس‌اپ و اینستاگرام متمرکز بود، ناچار به تعطیلی شده‌اند. این در حالی است که کسب‌وکارهای B۲B (ارائه‌دهنده خدمات به کسب‌وکارها) هم شرایط چندان خوبی ندارند.» به عقیده او اگرچه چشم‌انداز چنین شرایطی لزوما از بین رفتن کل کسب‌وکارها نیست، اما حذف بخش خصوصی در آینده‌ای نه‌چندان دور اتفاق خواهد افتاد.
برجی‌خانی با تاکید بر اینکه تداوم این وضعیت به ایجاد یک اکوسیستم دولتی منجر می‌شود، گفت: «تا پیش از این هم شرایط برای سرمایه‌گذاری در اکوسیستم استارت‌آپی چندان ساده نبود و سرمایه‌گذاران ناچار به پذیرش ریسک‌های مختلفی بودند، اما حالا دیگر شرایط به قدری سخت و چشم‌انداز آن مبهم شده است که همان سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند سراغ استارت‌آپ‌های فعال در کشورهای منطقه بروند. با ادامه این وضع، دیگر تنها بخش دولتی می‌تواند ریسک و جسارت سرمایه‌گذاری در اکوسیستم را داشته باشد؛ شرایطی که در هیچ جای دیگر دنیا رایج نیست.»
او همچنین به بحران منابع انسانی به عنوان یکی دیگر از تبعات اعمال محدودیت‌های اینترنتی برای اکوسیستم استارت‌آپی اشاره کرد و گفت: «مشکلات و موانع موجود در اکوسیستم استارت‌آپی کشور باعث مهاجرت بسیاری از نیروهای بااستعداد و ماهر شده است. بحران نیروی انسانی این روزها بیشتر در استارت‌آپ‌های مرحله بذری (سید استیج) وجود دارد، اما با ادامه این وضع و در آینده این بحران به لایه‌های دیگر هم می‌رسد و استارت‌آپ‌های بالغ‌تر را هم درگیر خواهد کرد.»
آرمین نوری‌نشاط، هم‌بنیان‌گذار و معاونت توسعه «دکتر نکست» و نایب‌رئیس کمیسیون سلامت دیجیتال انجمن تجارت الکترونیک تهران هم ایجاد انحصار توسط شرکت‌های دولتی و خصولتی در اکوسیستم سلامت دیجیتال را باعث ایجاد فضایی مسموم در این حوزه می‌داند و در این مورد به «دنیای اقتصاد» گفت: «فشارهایی که وزارتخانه‌ها می‌آورند و عدم همکاری‌هایی که به‌طور مکرر با شرکت‌های خصوصی دارند، معضل دیگری است که کسب‌وکارهای حوزه سلامت دیجیتال با آن درگیر هستند؛ چرا که پای شرکت‌های خصولتی (دولتی-خصوصی) در میان است و آنها می‌خواهند فضا را به‌طور انحصاری در دست بگیرند. با وجود این روند، فضای مسمومی ایجاد خواهد شد که در آن افراد دیگر رغبتی برای سرمایه‌گذاری یا ارائه خدمات جدید ندارند. تمام این چالش‌ها دست به دست هم می‌دهند و صنعت سلامت دیجیتال را تبدیل به بچه‌ای می‌کنند که در حال به دنیا آمدن بود، اما شرایط این اتفاق را به عقب انداخته است. این تاخیر در متولد شدن، سلامتی این بچه و آینده آن را به خطر می‌اندازد.»
آسیب‌های جدی به استارت‌آپ‌ها
هر چند پیچیده‌تر شدن وضعیت حاکم بر اکوسیستم استارت‌آپی کشور در ماه‌های اخیر، حالا به واقعیتی مشهود و غیر قابل انکار تبدیل شده است؛ اما آمارها می‌توانند نقش ذره‌بینی دقیق را ایفا کنند که تصویر شفاف‌تری از شرایط موجود ارائه خواهند داد. در همین راستا شرکت «تپسل» که پلتفرمی هوشمند در زمینه تبلیغات دیجیتال است، در ادامه پرونده «برای یک اینترنت معمولی» که با رویکرد بررسی تاثیرات قطعی اینترنت و فیلترینگ بر کسب‌وکارهای حوزه اقتصاد دیجیتال منتشر کرده، به سراغ کسب‌وکارهای حوزه سلامت دیجیتال رفته است. گزارش «تپسل» از وضعیت بعضی از مهم‌ترین کسب‌وکارهای فعال در این حوزه نشان می‌دهد که تقریبا تمام آنها از اعمال محدودیت‌های اینترنتی و فیلترینگ گسترده آسیب دیده‌اند.
این گزارش نشان می‌دهد استارت‌آپ «هومکا» که ارائه‌دهنده خدمات سلامت در منزل و محل کار است و از طریق اتصال کاربران به آزمایشگاه‌ها، پرستاران و پزشکان، انجام خدمات سلامت در محل را برای کاربران تسهیل می‌کند، تصویر واضحی از آینده فعالیت در این اکوسیستم ندارد. «هومکا» با اشاره به کاهش ۲۶ درصدی ویزیت سایت، ۳۷ درصدی تماس‌ها، ۵۲ درصدی کاربرهای فعال و ۵۷ درصدی سفارش‌ها از خسارت‌های قطعی اینترنت و فیلترینگ خبر داد. علاوه بر این موارد، اکثر برنامه‌های پاییز این شرکت برای کمپین‌های تبلیغات در فضای مجازی و دیجیتال لغو شده‌اند.
این شرکت اعلام کرده است: «صفحه اینستاگرام ما با بیش از ۷۰ هزار مخاطب از دست رفت؛ صفحه‌ای که برای رسیدن به این مقدار مخاطب، سرمایه‌گذاری زیادی روی آن کرده بودیم و برای آینده‌اش هم برنامه‌های زیادی داشتیم.» «هومکا» درباره آینده کسب‌وکار خود اعلام کرد: «نمی‌توانیم قطعی بگوییم که چه چیزی در انتظارمان است؛ چرا که ابهام شرایط بسیار زیاد شده. اما ناامیدی زیادی در فضای کسب‌وکارهای دیجیتال به وجود آمده است و حتی نمی‌شود روی بدیهی‌ترین امکاناتی که باید داشته باشیم – مثل اینترنت- حساب کنیم، چه رسد به خدماتی که گوگل برای بازاریابی ارائه می‌دهد.»
«تپسل» در ادامه گزارش خود به سراغ استارت‌آپ «پذیرش ۲۴» رفته که ارائه‌دهنده خدمات مشاوره و نوبت‌دهی آنلاین است. این شرکت ناپایداری در ارتباطات اینترنتی را بزرگ‌ترین دلیل در ایجاد اختلالات نسخه‌نویسی آنلاین دانسته و اعلام کرده است که با وجود فعالیت شبکه ملی اطلاعات، این محدودیت‌ها ارتباطات و فعالیت‌های آنها را مختل کرده است. عدم دسترسی مردم به اینترنت باعث شده است که استفاده مردم از «پذیرش ۲۴» هم به‌شدت افت کند. مدیران این شرکت به افزایش احساس ناامیدی در تیم کاری خودشان اشاره کرده‌اند و معتقدند: «ما می‌بینیم در کشوری سرمایه‌گذاری کرده‌ایم که آینده اقتصادی ناپایداری دارد و این اختلالات هم طبیعتا می‌تواند انگیزه‌های ما را بسیار کم کند. ما با وجود اینکه از قبل زیرساخت‌ها را فراهم کرده بودیم تا در صورت هرگونه قطعی، ارتباطمان دوباره وصل شود، اما واقعیت این است که استفاده از ابزارهای کم کردن اثرات فیلترینگ هم پیچیدگی‌ها و دردسرهایی دارد و در هر حال سرویس‌هایی که از آنها استفاده می‌کنیم دیگر در دسترس نیستند. بسیاری از این سرویس‌ها خارجی هستند و وقتی اینترنت بین‌الملل دچار اختلال می‌شود، بعضی از آنها فیلتر می‌شوند یا کشور ما آنها را تحریم می‌کند، طبیعتا دسترسی‌های ما از بین رفته و به بدنه کاری تیم ما آسیب وارد می‌شود.»
«دکتر نکست» که ارائه‌دهنده خدمات پزشکی از قبیل صدور نسخه الکترونیکی و نوبت‌دهی آنلاین است، نخستین تاثیر محدودیت‌های اینترنتی را بر کاهش میزان صدور نسخه‌های آنلاین خود تا حدود ۲۳ درصد اعلام کرد. آرمین نوری‌نشاط هم‌بنیان‌گذار این شرکت در این مورد به «دنیای اقتصاد» گفت: «چون بیشتر کاربران از وی‌پی‌ان و ابزارهای فیلترشکن استفاده می‌کنند، هنگام استفاده از سامانه ما دچار مشکل می‌شوند و این مشکل را از سمت سامانه می‌بینند؛ بی‌اطلاع از اینکه به دلیل حجم اطلاعات حساسی که داریم، دسترسی به IPهای نامشخص را مسدود کرده‌ایم. این مشکل و راهنمایی کاربران، بار زیادی را به تیم پشتیبانی تحمیل کرد. انرژی و توانی که باید صرف مسائل مهم‌تری مانند راحت کردن فرآیند برای پزشک، رفع قطعی‌های مکرر از سمت سرورهای بیمه سلامت و بیمه تامین اجتماعی و… می‌شد، اما صرف این شد که به کاربر بگوییم وی‌پی‌ان خود را خاموش کند. همچنین درخواست خدماتی مانند آزمایش در محل و امثال آنها کاهش پیدا کرد و تاثیر مستقیمی روی درآمد ما گذاشت.»
بر اساس این گزارش، استارت‌آپ «بقراط» هم که ارائه‌دهنده خدمات مدیریت بهینه مطب و کلینیک آنلاین برای پزشکان و تسهیل‌گر خدمات درمان برای مراجعان است، اعلام کرده که در نتیجه اعمال محدودیت‌های اینترنتی شاهد کاهش ۵۰ درصدی فروش، افزایش میزان لغو شدن قرار مطب‌ها به خاطر اختلال در ارسال پیامک‌های یادآوری، کاهش امکان پاسخگویی پزشکان، ایجاد مشکلات متعدد برای ورود کاربران به سایت – به‌ویژه بیمارانی که در خارج از کشور هستند- و در نهایت خدشه‌دار شدن اعتماد آنها بوده‌ایم. استارت‌آپ «دکتر کرمانی» هم که ارائه‌دهنده خدمات رژیم درمانی و تغذیه است، اعلام کرده است که از آنجاکه ۸۰ درصد از ارتباطاتش با مشتریان بر بستر پیام‌رسان‌های خارجی بوده، در این مدت افت شدید فروش را تجربه کرده است. این شرکت که زیرمجموعه‌های مختلفی از قبیل مجموعه‌های «به‌اندام»، «زیره»، «فیتامین» و «مایندفیت» دارد که هر کدام دنبال‌کنندگان زیادی در صفحات شبکه‌های اجتماعی دارند، بخش قابل‌توجهی از این دنبال‌کنندگان را از دست داده است. طبق آمار ارائه‌شده از سوی مدیران این شرکت، ۶۰ درصد از کاربران آنها با مشکل باز نشدن صفحات وب‌سایت هم مواجه بوده‌اند. با این اوصاف، حال اکوسیستم سلامت دیجیتال رو به وخامت است و تداوم شرایط فعلی بی‌شک بقای کسب‌وکارهای فعال در این حوزه را به خطر می‌اندازد.
