نامه اخیر شاپرک به پرداخت‌یارها برای توقف ارائه خدمات درگاه بانکی به وب سایتهای خرید و فروش رمزارز و پول دیجیتال اگرچه هنوز توسط پرداخت‌یارها جدی گرفته نشده است و تقریباً درگاه هیچ صرافی آنلاینی بسته نشده است اما بحث مجدد مجاز بودن خرید و فروش رمزارزها (مانند بیتکوین) و پولهای دیجیتالی (مانند پرفکت مانی) را به میان کشید. اگرچه صرافی‌های آنلاین که سهمی در خرید و فروش این رمزارزها دارند و برخی افراد علاقمندان به بازار رمزارزها مخالف تصمیمات بانک مرکزی و شاپرک هستند اما حقیقت این است وقتی در مورد چنین موضوعی بحث می‌کنیم بایستی نگاهی کلان‌تر به منفعت مردم داشت. احتمالاً هیچگاه مدیران موسسات مالی، کارمندان آنها و سپرده گذاران آنها که سود بیشتری نسبت به بانکها میگرفتند با برخورد با موسسات مالی موافق نبوده‌اند اما دیدیم که تاخیر در تصمیم‌گیری در این زمینه و تعلل در نظارت و کنترل آنها چه خسارتی به اقتصاد کشور و مردم زد.
قبل از ادامه بحث لازم است اشاره شود که دو مبحث استخراج رمزارز و همچنین انتقالات مالی لازم (مثلا برای واردات) برای کسب و کارهای دارای هویت از طریق صرافی‌ها جدا از بحث خرید و فروش رمزارز توسط مردم عادی و به قصد کسب سود و یا انتقال پول و ارز به خارج است که در این نوشته به آنها نمی‌پردازیم و در عین حال قرار نیست فناوری بلاکچین را نقد کنیم. همچنین مهم است که اشاره شود که شاید در وضعیت اقتصادی مطلوب و پویا به مانند بسیاری از کشورها فعالیت مردم در بخش رمزارزها میتوانست بی‌ایراد باشد اما همه‌ی ما شرایط اقتصادی کشور را میدانیم. در شرایط فعلی که مثلاً مردم برای تامین ارز مسافرتی با محدودیت مواجه هستند یا خودروی خارجی به دلیل مشکلات دخایر ارزی وارد نمیشود حال در این شرایط صحبت از خرید و فروش آزادانه رمزارز به دلایلی که در ادامه گفته خواهد شد چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. اما خرید و فروش رمزارز و پولهای دیجیتال چه مشکلاتی میتوانند برای کشور ایجاد کنند؟
1. پولشویی و انتقال سرمایه به خارج از کشور
در حال حاضر هیچ روشی برای خارج کردن سرمایه از کشور به سادگی خرید رمزارز یا پولهای دیجیتال نیست. در حالیکه که انتقال آزادانه بیست هزار دلار به خارج از کشور از طریق صرافی میتوانید کاری سخت باشد میتوان براحتی یک یا چند نوع ارز دیجیتالی را با ارزش چند ده هزار دلار بصورت ریالی خرید و از کشور بدون نظارت و کنترل هیچ نهاد حاکمیتی و نظارتی خارج کرد.
مغلطه‌ای در این زمینه می‌شود که صرافی‌های ارز دیجیتال اطلاعات هویتی افراد را دریافت و هویت سنجی صورت می‌گیرد اما این هویت سنجی صرفاً برای عدم سواستفاده از کارتهای بانکی (سرقتی یا هک شده) است. هر کاربری میتواند ارز دیجیتال به ارزش چندین هزار دلار در صرافی‌های آنلاین خریداری کند و آنرا بدون دغدغه به کیف پول شخصی خود (مستقل از هر صرافی) یا به کیف ارز خود در یک صرافی خارجی منتقل کند و یا آنرا تبدیل کند به رمزارزهایی که تا حدی تراکنشهای منبع و مقصد در شبکه‌ی آنها پنهان است و سپس آنرا به مقصد دلخواه منتقل کند. حقیقت ساده این است که به دلایل فنی هیچ نهاد بانکی و نظارتی در کشور ایران (از جمله خود صرافی‌های آنلاین) امکان نظارت به انتقال سرمایه و پول به خارج از کشور از طریق رمزارزها را ندارد. با جستجویی ساده در اینترنت میتوانید موارد متعددی از پولشویی با رمزارزها توسط کارتلهای مواد مخدر و باندهای بزهکار در جهان را بخوانید. در موردی دیگر بسیاری از سایتهای قمار فارسی زبان خارج از کشور شکل رسمی پرداخت با پولهای دیجیتال (مانند پرفکت مانی و نه الزاماً رمزارزها) را دارند و دهها سایت ایرانی در حال حاضر اقدام به فروش این پولهای دیجیتال میکنند. برخی از این پولها عملاً مهمترین کارکردشان در ایران همان انتقال پول به سایتهای قمار است.
2. خروج ارز از کشور
اگرچه در نگاه اول به نظر میرسد که ارز واقعی در صرافی آنلاین و هنگام خرید و فروش رمزارزها یا پولهای دیجیتال منتقل نمیشود اما در اصل تنها زمانی ارز واقعی منتقل نمیشود که میزان عرضه و تقاضا رمزارزها در کشور برابر باشد و یا رمزارز استخراج شده در داخل کشور در صرافی‌های آنلاین عرضه شود. در مورد میزان استخراج رمز در کشور هیچ آمار مستندی وجود ندارد و حتی معلوم نیست که رمزارزهای استخراجی در صرافی‌های داخل کشور عرضه شوند اما در بررسی حجم معاملات و تعداد کاربران صرافی آنلاین در یکی دو سال نشان از رشد چند برابری تقاضای خرید است و به زبان ساده‌تر برخی کاربران و فروشندگان با خرید رمزارز (مثلا بیتکوین) بصورت دلاری از صرافی‌های خارجی آنرا در صرافی‌های داخلی عرضه میکنند. (در ساده‌ترین حالت برای فروشندگان تفاوت نرخ عرضه ریالی و دلاری یک رمزارز سود خواهد بود و توجه داشته باشید که این سود عموماً از سود صرافی در انتقال ارز واقعی بیشتر است) شاید در روزهای اولیه فعالیت این صرافی‌های آنلاین خرید و فروش رمزارز بیشتر یک تجربه فناورانه بود اما امروز با توجه به حجم معاملات که گاهی ارزش آن چند میلیارد تومان در یک روز فقط در یک صرافی است دیگر نمیتواند به آن به عنوان یک تجربه یا تفریح نگاه کرد.
3. خطر از دست دادن سرمایه
همانطور که اشاره شده وضعیت اقتصاد کشور در حالت عادی نیست. مردم تقریبا به هر شیوه‌ای به دنبال حفظ ارزش پول خود هستند و در این میان گاهی کارهایی میکنند که برای خودشان یا برای جامعه اثرات منفی دارد. اینروزها که ارزش رمزارزها جهش نیز داشته در واقع علاوه بر حفظ ارزش پول انگیزه کسب سود نیز اضافه شده است و موجی از مردم عادی که دانش مالی و فنی مرتبط ندارند وارد این بازار رمزارزها شده اند. (برخی صحبت از بیش یک میلیون کاربر ایرانی صرافی‌های آنلاین رمز ارز میکنند). بازار رمزارزها بازار نسبتاً بی‌قاعده‌ای است که گاهی با یک توییت بالا و پایین می‌شود و حتی برای کارشناسان مالی هم چندان قابل پیش بینی نیست. حتی لازم نیست بدبین باشیم چرا که عموماٌ حضور گسترده مردم عادی در یک بازار ناشناخته و اینبار حتی بی‌قاعده به ضررهای کلان منتج شده است. توجه کنید که مردم معمولاً پس از جهش‌های بزرگ قیمتی به این بازارها علاقمند و وارد آن می‌شوند و تجربه یا توان برخورد با ریزش‌های بزرگ را هم ندارند. ریسک تبدیل شدن سرمایه مردم به رمزارز حتی از ریسک سپرده گذاری در موسسات مالی هم بیشتر است و بخصوص اینکه در این مورد امکان هیچ نظارت و کنترلی نیست و عوامل موثر بر ارزش و وضعیت بازار هم خارج از ایران است.
این بازار البته برای برخی جذاب و مفید است، خبری از مالیات ارزش افزوده نیست، اطلاعات افراد به مانند خرید ارز یا خرید تعداد بالای سکه برای نهادهای نظارتی و مالیاتی ارسال نمیشود و در کل فضای بدون نظارت و کنترل است.
4. سود کم در برابر ریسک زیاد
بسیاری از طرفداران آزادی فعالیت صرافی‌های رمزارز به موضوع دور زدن تحریمها اشاره میکنند. اگر منظور انتقال پول به خارج برای خرید جنس و واردات است که حقیقتاً اینکار در ابعاد کوچکتر و تحت نظارت و برای فعالان این بخش بدون نیاز به وجود اینهمه صرافی آنلاین ممکن است. در واقع خود صرافی‌ها سنتی میتوانند از رمزارزها برای تبادلات بین خود استفاده کنند که الان هم چنین میکنند. خرید و فروش رمزارز توسط مردم عادی و تبدیل پول خود به رمزارز چه مزیتی برای دور زدن تحریمها دارد؟ جز آنکه عملاً باعث خروج ارز یا طلا بابت تامین تقاضای رمزارز از صرافی‌های خارجی شده و پول مردم را از چرخه اقتصادی کشور خارج میکند.
نگاهی به صرافی‌ها رمزارز نشان میدهد که با وجود تراکنشهای بالا بسیاری از آنها تقریبا هیچگونه مالیاتی نمی‌دهند. بسیاری از آنها تحت عنوان دانش بنیان یا در مناطق آزاد و پارک‌های فناوری ثبت شده‌اند و از دادن مالیات معاف هستند، ارزش افزوده دریافت و پرداخت نمی‌کنند و حتی بدلیل استفاده از درگاه واسط تراکنش آنها در سیستم بانکی بطور رسمی ثبت نشده است. به نظر میرسد که مزیت اصلی خرید و فروش رمزارز توسط مردم عادی بیشتر برای همین صرافی‌های آنلاین است تا حاکمیت یا کشور و رشد قارچ گونه آنها نیز حکایت از همین امر دارد.
همچنین برخی برخورد با صرافی‌های آنلاین رمزارز را به خروج موجودی رمزارز ایرانیها به خارج از کشور (و در واقع خروج ارز واقعی از کشور) مرتبط میکنند که در واقع اگر این ارزش این موجودی بالاست که نشان میدهد باید زودتر از این برای این حجم تبدیل پول کشور به رمزارز فکری میشد و الان حتی برای برخورد دیر هم هست و در عین حال از نظر فنی رمزارزها نه در ایران و نه در مرز کشور دیگری هستند. هرکسی میتواند رمزارز خود را در کیف (بصورت سخت افزاری یا نرم افزاری روی کامیپوتر یا موبایل) خود نگه دارد و اگر هم برای فروش به صرافی خارجی برده شود تازه شاید بتوان امیدوار بود که این پول بصورت دلار یا ارز خارجی به کشور وارد شود.
در خصوص مقاله فوق مواردی به نظرم رسید که مرور آنها حداقل با نگارنده مقاله خالی از لطف نیست.
1. پولشویی
زمانی که صحبت از پول شویی به میان می آید منظور حجم بسیار زیادی از پول است که نیاز به تطهیر دارد نه پولی که افراد برای سرمایه گذاری کنار گذاشته اند یا قصد دارند ارزش آن را به هر نحوی حفظ کنند. در کشور ما کسی که قصد پولشویی دارد راه های مناسب تری نسبت به ارزهای دیجیتال در اختیار دارد مثلا سرمایه گذاری روی یک استارت آپ خدماتی که خدماتش هم قابل ارزیابی نیست و بدلیل دانش بنیان بودن از مالیات هم معاف است.
2. خروج ارز از کشور
خروج ارز از کشور برای حاکمیت زمانی ارزش پیدا می کند که خود به نوعی در تامین این ارز سهیم بوده باشد. مثلا ارزی که با قیمت دولتی در اختیار صادر کننده و به منظور واردات مواد اولیه قرار می گیرد. وارد کننده موظف است ارز حاصل از صادرات را به کشور باز گرداند اما مطابق آمار بانک مرکزی چه بسیارند صادر کنندگانی که کلا درآمد حاصل از صادرات خود را به کشور باز نمی گردانند. در این حوزه حرف از میلیونها دلار پول است نه سرمایه خرد افرادی که از بورس فرار کرده اند. اگر بانک مرکزی نگران خروج ارز است ابتدا باید در این موارد راهکار بی اندیشد. سرمایه شخصی افراد متعلق به خودشان است و بانک مرکزی در هنگام تبدیل ریال به ارز سود خود را از تبدیل کننده دریافت کرده. چه ارز کاغذی باشد چه دیجیتال. در این متن تصمیم نداریم به خروج چمدانی و کانتینری پول و طلا از مبادی خروجی رسمی بپردازیم.
3. خطر از دست دادن سرمایه
ورود به هر بازاری ریسک های خاص خود را دارد و این به عهده خود شخص سرمایه گذار است که ریسک آن بازار را ارزیابی کند. در هر سرمایه گذاری خطر از دست رفتن سرمایه وجود دارد. چه ارز دیجیتال باشد، چه بورس، چه خرید زمین و مستقلات. بانک مرکزی وظیفه دارد با قانون گذاری صحیح سرمایه های سرگردان را به سمت تولید هدایت کند اما با توجه به کارنامه نامطلوب بانک مذکور در قانونگذاری و صلب اعتماد عمومی، بنظر این حقیر پس از اتفاقات اخیر بورس ایران، بانک مرکزی نمی تواند داعیه دار نگرانی از دست رفتن سرمایه مردم باشد.
4. سود کم در برابر ریسک زیاد
این مورد هم مشابه مورد 3 به خود شخص سرمایه گذار بستگی دارد و اینکه چطور ریسک کارش را برآورد می کند. در هر نوع سرمایه گذاری ممکن است با توجه به تغییر شرایط محیط ریسک کاهش یا افزایش پیدا کند. در این زمینه اگر بانک مرکزی نگران از دست رفتن سرمایه توسط مردم و جذب آن توسط دیگران (غیر از خودش) است، می تواند مانند روال احراز هویت سجام، دوره آموزشی ورود به بازار ارز دیجیتال برگزار کند و افرادی که تصمیم به مشارکت در این بازار را دارند موظف به گذراندن این دوره و دریافت گواهینامه نماید و نگرانی های خود را در این دوره آموزشی به مخاطبانش منتقل کند. کار سختی نیست.
بنده بعنوان مخاطب خاص و کسی که در حوزه فناوری اطلاعات کار تخصصی انجام می دهم و خرده آشنایی هم با حوزه ارزهای دیجیتال دارم، پس از بررسی بیانیه های اخیر در مورد ارز های دیجیتال به این نتیجه رسیدم که بیانیه دهندگان و تصمیم گیرندگان محترم قبل از برخورد با هر موضوعی بهتر است با مطالعه ابتدا به ماهیت موضوع واقف شوند و سپس در آن حوزه شروع به صحبت و قانون گذاری نمایند. تعطیل کردن، بستن، جلوگیری کردن و در نهایت جرم انگاری موجب کنترل نخواهد شد بلکه جریان سرمایه را از مبادی رسمی و قابل رصد به مبادی غیر رسمی سوق خواهد داد. نیاز به توضیح نیست که ایجاد بازار سیاه در هر زمینه ای چه مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.