تحلیل وضعیت سرمایه‌گذاری استارتاپی در ایران

هفته گذشته در رویداد یلدای استارت‌آپی سال ۹۷ با جمعی از استارت‌آپ‌های شناخته شده کشور، پنلی تحت عنوان تامین منابع مالی استارت‌آپ‌ها در سال آینده اجرا شد که به چالش اکوسیستم‌ کسب وکارهای نوپا برای تامین سرمایه به‌ویژه در بخش سرمایه‌گذاران پرداخت.
در این پنل که جمعی از مدیران شرکت‌های سرمایه‎گذاری و صندوق‌های سرمایه جسورانه (VC) حوزه استارت‎آپ‎ها حضور داشتند، از نظر آنها سرمایه‎گذاران برای ورود به اکوسیستم استارت‎آپ‎ها راغب هستند و بهتر است شرکت‌های بزرگ و شناخته شده سنتی برای تامین مالی استارت‎آپ‎ها مشارکت کنند.

البته افزایش قیمت ارز در شرایط فعلی فرصت مناسبی برای کسب‌و‌کارهای نوپا است که به فکر کسب درآمد ارزی باشند. از نظر آنها، بخشی از چالش استارت‎آپ‎ها به خودشان برمی‎گردد به‌طوری که آنها رشد کارآمدی ندارند و دوست دارند در حد و اندازه یک کسب و کار نوپا باشند.

در واقع، تفکر تبدیل شدن به شرکت بزرگ و ورود به بورس کمتر در آنها دیده می‌شود. البته متاسفانه هنوز زیرساخت‎های لازم در بازار سرمایه برای پذیرش کسب‎وکارهای استارت‌آپی وجود ندارد. از طرفی انتظار می‎رود صندوق نوآوری و شکوفایی و در رأس آن دولت روش‎های درست تامین مالی استارت‎آپ‎ها را جایگزین وام دادن کند.

فرصت کسب درآمد ارزی

به هر حال، اقتصاد کشور در یک سال گذشته روزهای پرچالشی را سپری کرده است و همین مساله منجر به عدم اطمینان در سرمایه‎داران شده و در نهایت آنها تمایلی به سرمایه‌گذاری در استارت‎آپ‎ها ندارند. به گفته رضا زرنوخی، مدیرعامل انجمن وی‌سی ایران و رییس صندوق توسعه تکنولوژی، میزان جذب سرمایه سال گذشته ۳۵۰ میلیارد تومان بود.

به گفته وی سال ۹۷ به دلیل شوک اقتصادی و حضور سرمایه‎گذاران در سایر بازارها، بخش عمده‎ای از آن در نیمه نخست سال محقق نشد و حدود ۵۰ درصد کمتر از سال قبل بوده است. با این حال، انتظار می‎رود در ماه‎های واپسین سال‌جاری، جریان برگردد.

با این حال، آنچه از بررسی روند سرمایه‎گذاری در کسب‎وکارهای نوپا مشخص است، معمولا استقبال کمرنگ صندوق‎های سرمایه‌گذاری جسورانه، شرکت‎های سرمایه‌گذاری و حتی دولت برای تامین مالی این کسب‎وکارها بود. در این راستا، رامین ربیعی، مدیرعامل صندوق سرمایه‌گذاری فیروزه می‌گوید: در اوایل دهه ۹۰، شرکت‌ها به دنبال تامین مالی برای استارت‌آپ‎ها بودند، برگزاری جلسات برای ارائه محصول و دستاوردها، کار مشکلی بود. یعنی سرمایه‌گذاری در این حوزه هنوز غیرمتداول بود و پرریسک به‌نظر می‎رسید و متقاعد کردن شرکت‌های سرمایه‎گذاری که عمدتا خصولتی و دولتی بودند، سخت بود.

اما امروز خوشبختانه چالش‌هایی از آن جنس دیگر وجود ندارند. امروزه گروه‌های مختلف سرمایه‌گذاری در حوزه استارت‌آپ وارد شده یا مایل به ورود هستند. همچنین استارت‎آپ‎ها در کنار تولیدکنندگان کالاها و مواد پرمصرفی مانند لبنیات، از آن بخش‌هایی بودند که چه قبل از برجام و جه بعد از برجام، بیشترین جذب سرمایه را داشتند.

در واقع، رشد برای شرکت‎های شناخته‌شده هم در حوزه سرمایه‌گذاری و هم استارت‌آپ‎ها بدون سرمایه خارجی اصلا ممکن نبود. در شرایط فعلی، یافتن پول نهادی خارجی برای ایران، تقریبا غیرممکن است. زیرا هنوز راه‌حلی برای جابه‌جایی پول آنها وجود ندارد. پول داخلی هم خیلی کم است، البته نقدینگی کشور کم نیست، نقدینگی که وارد این حوزه شده، برای اینکه بتواند رشد کرده و شرکت‎های بزرگ را پشتیبانی کند، کم است.

این نگرانی برای شرکت‌های بزرگ با کاربران زیاد است که برای رشد و توسعه نیاز به سرمایه بیشتری دارند. وی افزود: کاهش ارزش ریال در مقابل دلار فرصتی را ایجاد می‌کند که استارت‌آپ‎های ایرانی با شرکت‎های خارجی همکاری داشته باشند.

امروز همه استارت‌آپ‎ها باید سعی کنند به شکلی درآمد ارزی داشته باشند. برای مثال، صنعت بازی می‎تواند در این زمینه پیشگام باشد. گیمی که در ایران توسعه پیدا می‌کند، از طریق کافه بازار فروش جهانی و درآمد ارزی داشته باشد و به‌راحتی می‌توانند مشتری‌های خارجی را جایگزین ایرانی‌ها کنند. به شرطی که از ابتدا، به فکر مشتری خارجی هم باشند و محصول را برای بازارهای بین‌المللی تولید کنند. همین اتفاق هم می‌تواند برای استارت‌آپ‌های ایرانی رخ دهد.

از نظر فرهاد رهنما، مدیر شرکت سرمایه‌گذار رهنما و از پیشکسوتان سرمایه‌گذاری، رقم سرمایه‌گذاری از چشم‎انداز یک سرمایه‌گذار داخلی؛ بسیار بالا است. در این شرایط حتی ایجاد یک یونیکورن، دست‌نیافتنی به‌نظر می‌آید.

با این حال، باید دیدگا‌ه‌ها نسبت به این موضوع تغییر کند. در حال‌حاضر وقت آن رسیده شرکت‌های دولتی، شبه‌دولتی یا خصولتی مثل نفت، مخابرات و فولاد وارد حوزه استارت‎آپ‌ها شوند. هرچند برخی از آنها پیش از این نقش منفی یا مخربی داشتند، اما الان زمان آن رسیده که قدری دید متفاوتی داشته باشند.

البته انتظار نمی‎رود از همان ابتدا و مرحله اول در استارت‎آپ سرمایه‎گذاری کنند، با این‎حال، می‎توانند شرکت‎هایی درست کنند که سرمایه‌گذاری اولیه را انجام دهد. همچنین با ورود به مراحل بعد می‎توانند استارت‎آپ‎ها را در مراحل خروج حمایت کنند. در واقع، مشارکت آنها امیدی به فضای استارت‎آپی و سرمایه‌گذاری‌های جسورانه می‎دهد. همچنین از نظر تشکیل یک مجموعه موفق، رساندن آن به یک مرحله بهتر و پول خرج کردن، فرصت‌های مناسبی است.

رشد ناکارآمد تکنولوژی

به اعتقاد مهدی امیری، مدیرعامل شرکت همکاران سیستم ، رویکرد سرمایه‎گذاران به اکوسیستم استارت‌آپ‌ها در چند سال گذشته مثبت بوده است، اما در حال‌حاضر در این فضا یک مشکلی وجود دارد، این است که فقط تعداد استارت‌آپ زیاد می‌شود، بدون آنکه خروجی وجود داشته باشد.

مشخص نیست ماهیت یک کسب‎وکار که چند مرحله سرمایه‎گذاری را پشت سر گذاشته چیست. آیا این کسب و کار هنوز استارت‌آپ تلقی می‌شود یا به شرکت تبدیل شده است. به هر حال، کسب و کاری که سود دارد، می‌تواند سهامش را عرضه اولیه کند و در نهایت به یک شرکت بزرگ تبدیل شود.

اما آنها هنوز مایلند تحت عنوان استارت‎آپ فعالیت کرده و از منابع مالی و مزایای حمایت مالی سرمایه‌گذاری جسورانه بهره‌مند شوند. به هر حال، حجم سرمایه موجود در ایران، محدود است و احتمال ورود سرمایه جدید هم میسر نیست.

در نتیجه، باید روش‌های جدیدی برای تامین مالی شرکت‎ها پیدا کرد. هرچند برای برخی استارت‌آپ‎ها این امکان وجود دارد که ماهیت شرکت پیدا کنند ولی آنها برای خروج از فضای استارت‌آپی حس بدی دارند. برای نمونه، تفکر استارت‌آپ باید رشد ۱۰ برابری در کوتاه‌ترین مدت باشد، اما آنها همچنان در پی منابع مالی مجدد بوده و کمتر سراغ رشد ‌می‌روند.

فرصتی از جنس بازار سرمایه

فرابورس از سال گذشته مسیر را برای ایجاد صندوق‌های جسورانه باز کرد. مساله‌ای که وجود دارد این است که آیا این مسیر می‌تواند در کنار تامین مالی موردنیاز استارت‎آپ‌ها، منجر به ورود آنها به بورس شود. با این حال، از نظر علی تیموری مدیرعامل یک شرکت سرمایه‎گذاری، شکل‌گیری صندوق‌های جسورانه در بازار سرمایه با این هدف نبوده که اینها مسیری باشند برای خروج استارت‌آپ‌ها، چون حجم آنها خیلی بزرگ نیست.

با توجه به وضعیتی که کسب و کارهای استارت‎آپی دارند، همین حالا صندوق‌هایی تاسیس شده که به دلیل الزامات سازمان بورس برای ارائه گزارش مالی، به لحاظ عملیاتی و کارکردی، با مشکلات عدیده‎ای مواجهند. در واقع، صندوق‌های جسورانه به تعبیری تامین یک کسب‌وکار استارت‎آپی هستند که باید با نهادهای مالی سنتی بجنگند. زمان آن رسیده که با همکاری اکوسیستم استارت‌آپی زمینه حضور شرکت‌هایی که ظرفیت لازم برای پذیرش استارت‌آپ‌ها را دارند، فراهم شود.

در این راستا، محمودرضا خواجه نصیری، مدیرعامل یک شرکت دیگر در حوزه سرمایه‎گذاری، با انتقاد از فضای موجود در حوزه استارت‎آپ‎ها گفت: واقعیت این است که ۱۷۰۰ هزار میلیارد تومان نقدینگی در کشور داریم. در یک عرضه اولیه حدود ۱۰۰ میلیارد تومان برای سهام شرکت‌ها پول جمع می‌شود.

پس نگویید پول نیست، پول هست! سرمایه هست، اتفاقا سرمایه‌گذاری وجود دارد، حتی سرمایه‌گذار مشتاق برای تامین مالی استارت‌آپ‌ها نیز وجود دارد. اما اکوسیستم شکل نگرفته است. ما بازیگرهای محدود با سایزهای کوچک برای جذب سرمایه داریم.

متقاضی پول فراوان، دارندگان پول هم فراوان، اما پلت‌فرم مناسب برای سرمایه‌گذاری نیست که امکان آماده‌سازی محصولات استارت‌آپی برای جذب سرمایه را فراهم کند. به وجود آوردن این فضا مستلزم ایجاد تعامل و سرمایه‌گذاری بین سرمایه‎دار و استارت‎‎آپ‎ها است.

از نظر رضا زرنوخی، مدیرعامل انجمن وی‌سی ایران، یک راه برون‌رفت از این مشکلات تامین سرمایه برای استارت‌آپ‌ها، هم‌افزایی و ادغام است. به ویژه برای استارت‎آپ‌هایی که رشد آنها محدود شده و از طرفی توان رقابت با استارت‎آپ‎های بزرگ را ندارند. اما همه مشکلات را حل نمی‎کند. ممکن است تعداد استارت‎آپ‌هایی که چنین ظرفیتی داشته باشند تا باهم ادغام شوند یا سرمایه‌گذارها با هم هماهنگ شوند، کم باشد.

نقش دولت در تامین سرمایه

نقش دولت هم در عرصه تامین سرمایه مهم و غیرقابل چشم‎پوشی است. دولت در چند سال اخیر از طریق راه‎اندازی صندوق نوآوری و شکوفایی و وام دادن به بخشی از استارت‎آپ‎ها، سعی کرده به نوعی خودش را در این فضا ثابت کند.

حتی این رویکرد در حال حاضر در توسعه روش‎های سرمایه‌گذاری وجود دارد. در این راستا، سیاوش ملکی‌فر، معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی می‌گوید: انتظار می‌رود منابع مالی در اختیار صندوق اهرمی برای توسعه فضای اکوسیستم استارت‎آپ‌ها باشد. با توجه به اساسنامه‎ تعریف شده، این صندوق نمی‎تواند شبیه سایر صندوق‌ها آزادانه روی استارت‌آپ‎ها کار کند.

در واقع، استارت‌آپ‌هایی که بتوانند از گیت معاونت علمی بگذرند مشمول حمایت‌های مالی می‎شوند. در اساسنامه سه شیوه حمایت در نظر گرفته شده است؛ بحث تسهیلات، ضمانت‌نامه و لیزینگ و وام‎های ۴ درصد مختص استارت‌آپ‎هایی است که محصولات فناورانه می‎سازند.

ما بیشتر روی این زمینه متمرکز بودیم. زمینه دوم سرمایه‌گذاری و مشارکت است که به ما اجازه می‌دهد در زمینه رشد و توسعه اکوسیستم‎های استارت‎آپی کمک کنیم که عملکرد صندوق در این حوزه رضایت‌بخش نیست. بنابراین رویکرد صندوق در دوره جدید این است که سرمایه‌گذاری مستقیم به حداقل برسد. صندوق درصدد است از طریق مسیرهای موجود مانند صندوق‎های VC به استارت‌آپ‌ها کمک کند. در این بخش، صندوق نوآوری نمی‌تواند بیش از ۴۰درصد سهام داشته باشد.

این رویکرد اجازه می‌دهد، فضای عملیاتی صندوق کمی توسعه یابد تا علاوه بر شرکت‎های دانش‌بنیان، استارت‎آپ‎ها را نیز زیر چتر حمایتی خود بگیرد.

اظهارات معاون صندوق نوآوری و شکوفایی در حالی است که از نظر فرهاد راهنما، یک سرمایه‎گذار قدیمی در حوزه استارت‎آپ‎ها، تا جایی که ممکن است استارت‌آپ‌ها باید از گرفتن وام پرهیز کنند؛ در واقع، بهتر است این رویکرد تامین مالی استارت‎آپ‎ها از طریق ارائه وام اصلاح شود. هرچند سرمایه‌گذاری جسورانه برای سرمایه‌گذار تهدیدآمیز است ولی سرمایه‌گذار نیز باید ریسک را بپذیرد.