نام نویسنده: اميد حبيبی نيا
بی بی سی – با رساندن آخرين تلگرام در بيست و هفتم ژانويه (هفتم بهمن ماه) توسط شرکت وسترن يونيون عصر تلگرام، در آمريکا به پايان رسيد.
اگرچه در ده سال گذشته با رشد پرشتاب اينترنت در جهان، ازنقش تلگرام در انتقال سريع اطلاعات فورى کاسته شده بود اما ده سالى طول کشيد تا زمان به تاريخ پيوستن اين پديده رسانه اى در کشورى که زادگاه آن بوده به سر برسد.
مسئولان وسترن يونيون کمپانى که صد و پنجاه و پنج سال در زمينه ارسال تلگراف فعاليت مى کرد، در اين باره مى گويند: “ارسال هر تلگراف هزينه اى معادل دو دلار داشت که قابل رقابت با ساير سرويس هاى ارتباطى نبود.”
در واقع وسترن يونيون به عنوان بزرگترين و قديمى ترين شرکت تلگراف سال گذشته از ارسال تلگراف تنها پانصد هزار دلار در آمد داشته است که به هيچ وجه به ساير درآمدهاى اين شرکت از جمله انتقال پول که چهار ميليارد دلار سود خالص داشته است، قابل مقايسه نبود.
تلگرام که در نيمه نخست قرن وظيفه انتقال سريع اطلاعات را بر عهده گرفت و نقشى اساسى در توسعه اجتماعى يافت به تدريج با افزايش خطوط تلفن در منازل و سپس سرعت يافتن پست، که در اغلب کشور نامه ها را همان روز يا روز بعد به مقصد مى رساند با خطر روبرو شده بود.
مرگ دير هنگام
اما مدت زيادى طول کشيد تا در مقايسه با سرويس هاى ديگر نظير فکس، تلفن، تلفن همراه، پيام هاى کوتاه، نامه فورى، اى ميل و سرانجام تيز پيک (مسنجر) و تلفن اينترنتى، ارسال يک تلگرام امرى کم فايده تر به نظر برسد.
در سال گذشته در آمريکا تنها بيست هزار تلگرام مخابره شده است. اگرچه شيوه ارسال تلگرام يعنى مراجعه مشترى به باجه پست يا تلگرافخانه مدتهاست سپرى شده و اغلب مشتريان در کشورهاى مختلف مى توانند از طريق تلفن با مرکز مخابره تلگراف تماس بگيرند و پيام تلگرافى خود را بخوانند، اما اين آمار با ميزانى که مردم در حدود سى سال پيش يعنى پيش از آغاز انقلاب ارتباطات از تلگراف استفاده مى کردند بسيار فاصله دارد.
بسيارى از کارشناسان ارتباطات معتقدند که عمر تلگرام با ظهور اينترنت و کامپيوترخانگى که امکان ارسال مجانى نامه الکترونيکى (اى ميل) و همچنين ارتباط همزمان از طريق تيز پيک را فراهم کرد، حدود دوازده سال پيش به پايان رسيده و احتمالا کودکانى که در قرن بيست و يکم متولد شده اند هيچ گاه تلگرامى مخابره يا دريافت نخواهند کرد.
به گفته بسيارى از ميانسالان در آمريکا که در روزهاى گذشته با رسانه ها مصاحبه مى کردند، “تلگرام ديگر يک خاطره دور و دراز از زمانى سپرى شده است.”
بسيارى از موزه داران در آمريکا از هم اکنون به کار جمع آورى تلگرام هاى قديمى مشغول شده اند و اگر چه وسترن يونيون اعلام نکرده است که آخرين تلگرام را به چه کسى رسانده، آنها اعلام کرده اند حاضرند آخرين تلگرام را با قيمت بالايى بخرند.
اگر ساموئل مورس که اولين پيام تلگرافى خود را از واشنگتن به باليتيمور با اين جمله مشهور “خدا چه چيزهاى شگفت آورى دارد” مخابره کرد، هم اکنون زنده بود، اکنون مجبور مى شد به سبک پيغام هاى تلگرافى بنويسد: “TLGRM DED” (تلگرام مرد).
اختراعى عجيب
تلگرام به عنوان سر آغاز دوران رشد و شکوفايى سرمايه دارى شناخته شده است. از طريق تلگرام اخبار و اطلاعات اقتصادى و سياسى و همچنين پيام هاى فورى نظامى رد و بدل مى شد و به اين ترتيب تلگرام نقشى اساسى در توسعه اقتصادى و اجتماعى نيمه دوم قرن نوزدهم ايفا کرد.
هنگامى که ساموئل مورس در سال ۱۸۴۳ (۱۲۲۲ خورشيدى) اين اختراع را به نام خود ثبت کرد هرگز تصور نمى کرد ابعاد اين اختراع با سرعتى باور نکردنى گسترش يابد.
سرعت تلگراف که از سال ۱۸۴۴ آغاز به کار کرد ظرف چند سال از چند روز به تنها چند دقيقه رسيد.
اختراع مورس و گسترش کابل هاى تلگرام در آمريکا و سپس در سراسر جهان به رشد آن کمک کرد و به اين ترتيب بهاى ارسال تلگرام که در ابتدا بسيار گران بود به سرعت پائين آمد و در سال ۱۸۶۸ به حدود يک دلار و چهار سنت رسيد که هنوز هم گرن محسوب مى شد.
اما اين قيمت به زودى توسط وسترن يونيون که ساليانه نزديک به شصت ميليون تلگرام ارسال مى کرد شکسته شد و به طور متوسط به حدود سى سنت رسيد.
وسترن يونيون رکورد خود را در سال ۱۹۲۹ با ارسال ۲۰۰ ميليون تلگرام شکست و دوران تازه اى از رونق تجارت تلگرام آغاز شد. با اين حال بسيارى به خاطر مى آورند که در اين دوران دريافت تلگرام به معناى دريافت يک خبر بد بوده است.
تلگرام همچنين در حرفه روزنامه نگارى نيز به سرعت نقشى اساسى يافت. يکى از نخستين بهره بردارى ها از تلگرام، گزارش جنگ کوبا و اسپانيا در سال ۱۸۹۷ بود.
شايد از همين رو است که در قرن نوزدهم بسيارى ا روزنامه ها روزنامه ها نظير ساندى تلگراف، تلگرام و ديلى تلگرام نام خود را از تلگراف که مترادف با سرعت در انتشار اخبار بود گرفته بودند.
آغازگر ارتباطات مدرن
در سال ۱۸۶۵، به دعوت ناپلئون سوم، نمايندگان بيست کشور جهان درپاريس اجتماع کردند و اولين قرارداد بين المللى ارتباطى به نام اتحاديه بين المللى تلگراف را تصويب کردند و درهمان سال، نخستين آيين نامه بين المللى تلگراف را نيز به تصويب رساندند که بعدا به اتحاديه بين المللى ارتباطات راه دور ITU تغيير نام داد.
در تحولى ديگر، سال ۱۸۷۱، هنگام محاصره پاريس تلگراف نورى توسط “ژول ليساژو” اختراع شد. همچني درسال ۱۸۹۹، تقويت کننده تلگراف زيردريايى توسط مهندس انگليسى، “سيدنى براون” اختراع شد.
سال ۱۹۳۲، خدمات تلکس توسط پست انگلستان عرضه شد. در ضمن اصطلاح مخابرات (tele communication) در اين سال به وجود آمد و اتحاديه بين المللى تلگراف به اتحاديه بين المللى مخابرات تبديل شد.
در سال ۱۹۳۸ “آلفرد ويل” خطوط تلگراف خط و نقطه را به‌عنوان حروفى خاص براى تلگراف ابداع کرد.
از نيمه دوم قرن گذشته اما به تدريج از جذابيت تلگرام کاسته شد و رقبايى چون ارتباطات ماهواره اى و تلفن و سرانجام در قرن بيست و يکم تلفن هاى همراه داراى قابليت ارسال پيام هاى کوتاه و عکسبردارى و فيلمبردار و انتقال فورى آن از راه رسيدند و تلگرام را همچون ساير پديده هاى رسانه اى قرن گذشته نظيرتلويزيون هاى سياه و سفيد به موزه تاريخ سپردند.
تلگراف در ايران
چهارده سال طول کشيد تا تلگراف به ايران راه يابد. گفته مى شود اولين خط تلگراف بين کاخ هاى سلطنتى کشيده شد. اما اولين خط رسمى تلگراف در سال ۱۲۳۶ شمسى، بين تهران و چمن سلطانيه (نزديک زنجان) نصب و راه اندازى شد و دو سال بعد به سمت زنجان و تبريز و جلفا امتداد يافت و به شبکه تلگراف روسيه پيوست و روز به روز توسعه يافت.
ايران در ۱۲۴۸ خورشيدى، به عضويت اتحاديه بين‌المللى تلگراف که بعدها به اتحاديه بين الملى ارتباطات راه دور تغيير نام يافت، درآمد.
در حالى که تلگراف چهارده سال طول کشيد که به ايران برسد، هر چه به پايان قرن بيستم نزديک مى شويم شتاب همه گير شدن پديده هاى ارتباطى در ايران سرعت بيشترى يافت به گونه اى که همه گير شدن تلفن همراه در ايران تنها دو سال پس از رواج آن در غرب آغاز شد.
نخستين تلگرافخانه در تهران نزديک به صد و پنجاه سال پيش و مدتى پس از آغاز به کار ادارات پست موسوم به چاپارخانه در دوران ناصر الدين شاه، گشايش يافت، اما گفته مى شود که با اقبال چندانى از سوى مردم روبرو نبود زيرا مردم باور نمى کردند که تنها از طريق يک سيم بشود پيام هاى خود را به شهر ديگرى برسانند.
حرف مفت
خبرگزارى ميراث فرهنگى در اين مورد به نقل ازعلى اصغر شميم در کتاب ايران در دوره سلطنت قاجار نوشته است: “تا عوام الناس چيزى را باور نکنند به راحتى نمى توان اين قضيه را در ذهن آنان آورد. براى همين ‘على قلى خان مخبرالدوله’، وزير تلگراف با اجازه سلطان صاحبقران اجازه داد تا دو روزى مردم مجانى پيام هاى خود را به شهرهاى ديگر بفرستند.
ايرانى ها مثلى دارند که مى گويد ‘کوفت باشد، مفت باشد’، يعنى هر چه که مفت باشد مردم از آن استفاده مى کنند. در زمان ناصرالدين شاه هم مردم ديدند که فرستادن پيام برايشان مجانى تمام مى شود. براى همين کم کم و با ترس براى فرستادن پيام هاى مجانى خود راهى تلگراف خانه شدند.
آنها رفتند تا با پرسيدن سوالى و گرفتن جوابى، از دوستى در شهرى ديگر، مطمئن شوند که تلگراف شعبده نيست. انگار همه مى خواستند که اين امکان جديد را امتحان کنند براى همين ازدحام در اين مکان زياد و زيادتر شدند.
آنچه که مى نوشتند نيز حرف هاى شوخى و جدى و گاه احوال پرسى هايى بود که زياد هم دانستن و ندانستن آنها فرقى براى فرستندگان تلگراف نداشت. دولت وقت، چند روزى را بر اين منوال گذراند تا مردم به راحتى هرچه ‘حرف مفت’ دارند بزنند که ديگر تلگراف را به شعبده و جادو مربوط نکنند.
مخبرالدوله که خيالش از رفع اين شبهه راحت شد، دستور داد تا جمله اى را بر سر در تلگرافخانه نوشتند به اين مضمون: ‘از امروز به بعد حرف مفت قبول نمى شود’.
از آن روز به بعد هم مقرر شد تا براى هر کلمه مثلا يک عباسى يا چيزى کمتر و بيشتر حق المخابره بگيرند. از همان زمان به بعد بود که “حرف مفت” زدن به عنوان حرکتى ناخوشايند در ميان مردم رواج يافت”.
توسعه تلگراف در ايران
به اين شکل بود که مردم نيز به کوتاه نويسى روى آوردند. با گسترش تلگراف از تبريز، اصفهان، همدان، شيراز، رشت و مشهد به ساير شهرهاى کوچک و بزرگ، شرکتهاى روسى و انگليسى انحصار آن را برعهده گرفتند.
روس ها در شمال و انگليسى ها درجنوب به توسعه تلگراف پرداختند. با بروز انقلاب مشروطه نقش تلگراف اهميتى حياتى در فعل و انفعالات نظامى و سياسى يافت و اشغال تلگرافخانه و پيش دستى کردن در ارسال تلگرام به نيروهاى انقلابى يا ضد انقلابى نخستين هدف هر دو گروه درگير شد.
“مايکل روبين” در پايان نامه دکتراى خود تحت عنوان نقش تلگراف در انقلاب مشروطه مى نويسد: “انقلاب مشروطه بدون وجود تلگرام امکان پيروزى نداشت، اين تلگرام بود که توانست اخبار و اطلاعات را به سرعت در اختيار نيروهاى انقلابى بگذارد و به سرنگونى قواى قزاق و طرفداران محمد على شاه بيانجامد”.
تلگرام در دوران پس از انقلاب مشروطه نيز تا زمان مه گير شدن تلفن در اوايل قرن چهاردهم خورشيدى به عنوان تنها و اولين وسيله ارسال اخبار براى مردم باقى ماند و در دوران جنگ و نيز دوران نهضت ملى شدن صنعت نفت نيز کارکردى رسانه اى يافت.
در جريان قيام سى تير مردم در سراسر کشور در تلگرافخانه ها تحصن کردند. وزارت پست، تلگراف و تلفن ازدوران رضا شاه تا همين اواخر که به وزارت ارتباطات و فن آورى اطلاعات تغيير نام داد عهده دار امور تلگراف در ايران بوده است.
شيوه نگارش تلگراف که کم و بيش در پيام هاى فورى از طريق تلفن همراه يا ثابت نيز امروزه به کار مى رود و بنا بر مقتضيات آن مى بايست بسيار کوتاه و مختصر مى بود، همواره سبب تفريح ديگران شده است.
يادگارى
يکى از کوتاه ترين اين پيام ها بين “اسکار وايلد” و ناشرش رد و بدل شده است، هنگامى که وايلد از پاريس تلگرامى به ناشرش در انگلستان مى زند تا درباره ميزان استقبال کتابش سوال کند، متن تلگرامش چنين بود”؟” ناشر نيز پاسخ مى دهد:”!”
مديران اجرايى جايزه پوليتزر که هر سال به جاى تلفن يا نامه از تلگراف براى اطلاع دادن به برندگان استفاده مى کنند وقتى با اين سوال روبرو شدند که امسال براى اطلاع دادن به برندگان چه خواهيد کرد، پاسخ دادند “ما ناچاريم از تلفن استفاده کنيم!”
سخنگوى “يو تى اس” دومين کمپانى بزرگ ارسال تلگرام در جهان که در سوئيس مستقر است مى گويد: “زمانى خيلى عادى بود که شما تلگرامى دريافت کنيد، ولى امروزه اگر تلگرامى دريافت کنيد حتما چيزى غير عادى اتفاق افتاده است!”
تلگرام به تدريج در سراسر جهان به عنوان نمادى از عصرى سپرى شده به تاريخ مى پيوندد. عصرى از کشمکش ها، انقلاب ها، جنگ ها و وقايع تلخ و شيرين در تاريخ خانواده ها.
اگر امروز تلگرامى دريافت کرديد آن را به عنوان يادگارى از يک دوران سپرى شده نگه داريد! نقطه!
