دنیای اقتصاد – مدل Open-source يعنى كد باز يا آزاد روش خوبى براى توليد نرم‌افزار است، همچنان‌كه در مورد لينوكس اتفاق افتاد. آيا مى‌توان همين شيوه را درباره تحقيقات پزشكى و توليد دارو نيز در پيش گرفت؟
آيا مى‌توان همه موسسات توليد دارو را در اينترنت جمع كرد تا دارو توليد كنند؟ رويكرد جديد درباره توليد دارو در اينترنت يك ايده خوب است اما از بسيارى جهات دور از حقيقت است.
توليد و توسعه طبابت در اينترنت هزينه‌‌بر و نيازمند تصويب قوانين است. سيستم حق امتياز يا ثبت مى‌تواند استفاده‌هاى جديد را محدود و مسدود كرده و يا استفاده از آن را توسط محققان خارج افزايش دهد. همچنين بايد از سوى مشتريان اراده‌اى براى پرداخت (يا توانايى موقعيت پرداخت) وجود داشته باشد تا هزينه نتايج تحقيقات دارويى را توجيه كند.
كمپانى‌ها در توليد دارو انگيزه چندانى ندارند كه بر روى بيمارى‌هايى كار كنند كه فقرا را رنج و عذاب مى‌دهد، زيرا كه اين قشر محروم نمى‌توانند دستمزد و پول آنها را پرداخت كنند.
در يك چنين محيطى است كه برخى از بيولوژيست‌ها و موسسات تجارى ، كلا در پى گسرش فعاليت‌هايشان هستند. آنها پيشنهاد مى‌كنند كه از رويكرد Open-source ياد بگيرند كه در عرصه تكنولوژى و اساسا توليد نرم‌افزار بسيار موفق بوده است. اين يك شكل محورزدايى از محصول است كه سازهاى برنامه‌ريزى اساسى و يا «كد منبع» براى يك قطعه مشخص نرم‌افزار در دسترس همگان است. هركس مى‌تواند به آن دست يابد، اصلاحش كند و يا آن را توسعه داده و اصلاحات را با ديگران در ميان بگذارد.
داوطلبانى كه تمايل به همكارى با يكديگر در اينترنت دارند ونرم‌افزارهاى مهمى با كمك يكديگر توليد كرده‌اند، نمونه بسيار معروف آن سيستم‌عامل لينوكس است. حال چرا از اين شيوه براى توسعه و تكامل وليدات دارو استفاده نكرد؟
در حقيقت از رويكرد Open-source در حال حاضر در عرصه بيوتكنولوژى استفاده مى‌شود. تلاش‌هاى بين‌المللى براى مطابقت ژن‌هاى انسانى، شباهت زيادى به ابتكارات Open-source دارد. همه داده‌هاى به‌دست آمده در يك دامين عمومى قرار دارد تا هر محققى بتواند نتايج را ببيند Open-source . در حال حاضر در حوزه بيوانفورماتيك يعنى بخشى كه تكنولوژى اطلاعات و بيولوژى با هم تلاقى مى‌كنند هم رايج است. اين موضوع تحقيقات بيولوژيكى را در بر مى‌گيرد كه از ابر كامپيوترها به جاى لوله‌هاى آزمايش استفاده مى‌كنند و در جامعه بيوانفورماتيك ، نرم‌افزار و پايگاه داده‌ها اغلب در اختيار ديگران هم قرار مى‌گيرد.
رهيافت يا رويكرد Open-source به نظر مى‌رسد در دو عرصه خاص راه پيدا كرده است، ابتدا اجزا و عنصر غير انحصارى و ثبت نشده و داروهايى است كه حق ثبت و امتياز آنها از بين رفته و به اصطلاح منقضى شده است. اين عرصه، توجه محققان را به خود جلب نمى‌كند زيرا هيچ راه و شيوه‌اى براى حمايت از كشف و يا سودآورى آنها وجود ندارد. براى مثال، اگر آسپرين براى درمان سرطان مفيد و كارساز است، هيچ كمپانى، به خود زحمت نمى‌دهد تا آن را آزمايش كند و يا خود را درگير دنگ و فنگ تشريفات قانونى آن سازد زيرا نمى‌تواند اين كشف را ثبت كند. (البته مى‌توان براى امتياز و ثت پروسه و فرآيند آزمايش تقاضا كرد ولى اين مساله بسيار پيچيده و زمان‌بر است). بسيارى از داروهاى مفيد ديگر هم در اين زمره قرار مى‌گيرند.
دومين عرصه‌اى كه در آن open – source مى‌تواند به كار آيد، آزمايشات براى بيمارى‌هايى است كه تعداد كمى از مردم به آن مبتلا هستند مانند پاركينسون كه عمدتا در كشورهاى فقير ديده مى‌شود. در چنين مواردى، بازار چنان گسترده‌اى وجود ندارد تا آزمايشات و تحقيقات كمپانىهاى داروسازى و هزينه سرسام‌آور اين تحقيقات را توجيه كند. قانون Orphan Act آمريكا مى‌تواند انگيزه تحقيقات Open- source براى چنين بيمارى‌هايى است، البته موارد بيشترى هم وجود دارد كه بتوان رويكرد Open-Source را براى آن به كار بست.
در يك گزارشى كه در هفته گذشته در سانفرانسيسكو منتشر شد، سازمان‌هاى صنعت بيوتكنولوژى، همگان را براى مبارزه با بيمارى‌هاى استوايى (مناطق حاره) به شيوه Open-Source فرا خواندند ، شيوه همكارى چنين خواهد بود. وب‌سايتى طراحى خواهد شد تا داوطلبان اطلاعات و يافته‌هاى خود را در مورد يك بيمارى خاص در اختيار يكديگر بگذارند، همچنين اين اطلاعات مى‌تواند در يك چت‌روم به بحث گذاشته شود. نويسندگان انتظار دارند كه تحقيقات، حداقل در مراحل اوليه اساسا كامپيوتر باشد و نه در آزمايشگاه. بسيارى از كارشناسان از اين شيوه يعنى Open-Source حايت مى‌كنند و معتقدند ما عادت به استفاده از حق ثبت و امتياز كرديم و شيوه‌هاى كشف داروها را در عرصه و قلمرو عمومى فراموش كرديم و ما نيازمنديم كه آن را دوباره كشف كنيم.
اين تنها يك نمونه از فعاليت‌ها و تلاش‌هايى است كه در صدد است تا براى توليد دارو هم شيوه‌اى مانند نرم‌افزار به كار گيرد.
آزمايش و خطا
اريك فون هايپل، استاد و محقق انستيتوى ماساچوست، تحقيقى درباره اين موضوع انجام داده است كه چگونه استفاده‌هاى ثانويه از داروها كشف شده است.
در واقع در بسيارى موارد به استفاده‌هاى جديد براى يك دارو وقتى كشف شده كه آن دارو به بازار عرضه شده و تجربه‌هاى طبيعى اتفاق افتاده است. در آمريكا BoTTon را وقتى براى درمان اختلالات ماهيچه‌هاى چشم در نظر گرفتند كه مشاهده شد استفاده از آن چين و چروك چشم را از بين مى‌برد.
اساسا مستقيماً و از طريق روال رسمى و قانونى استفاده‌هاى جديد از داروها صورت نمى‌گيرد زيرا هزينه‌هاى قانونى آن زياد است.
به دلايل زيادى يك مشكل وجود دارد. ابتدا اينكه كمپانىهاى داروسازى اساسا از تبليغ براى استفاده‌هاى اضافى منع شده‌اند، بنابراين بسيارى از بيماران از استفاده‌هاى ديگرى كه احتمالا به نفع آنها خواهد بود، مطلع نيستند. دوم آنكه، كمپانىهاى بيمه در ايالات متحده صرفا موارد درج شده در روى جلد را بيمه مى‌كنند و مؤثر بودن معالجه به طور رسمى ارزيابى نمى‌شود. حال دكتر فان هايپل با پيشنهاد Open-Source براى توليد دارو در صدد تمركززدايى از فرآيند دستيابى به داروها در استفاده‌هاى غير از آنچه در روى جلد آن وجود دارد و نيز همكارى پزشكان و بيماران داوطلب مى‌باشد. با تقليل دادن هزينه‌ها به اين ترتيب، راه براى محمل قانونى آن نيز باز مى‌شود. پس اين كار عملا آزمايش كلينيكى Open-Source است.
دوم آنكه، آزمايش براى تصويب نهايى دارو و نيز عوارض جانبى، مرحله‌اى است كه به تصويب رسمى براى استفاده غير از آنچه بر روى جلد آمده است، حساس هستند.
در واقع اينونه تحقيقات كه يك دارو كه براى يك بيمارى مفيد است مى‌تواند براى بيمارى ديگرى هم مناسب باشد، چندان متداول نيست، زيرا كارى بر روى سنترى براى ثابت كردن شفابخشى آن انجام نشده است و از طرف ديگر راهى هم براى انتفاعى كردن پروژه تحقيق در صورتى كه موفق شود، وجود ندارد. دكتر لانز برى از مووسان لابراتوار كشف دارو مى‌گويد، لابراتوار حدود 25 محقق با يك بودجه سالانه حدود 5/2 ميليون دلار دارد كه بر روى بيمارى‌هاى عصبى ژنتيك كار مى‌كند كه در آن كمپانىهاى داروسازى منابع اندكى را به آن اختصاص مى‌دهند، زيرا بازار اين بيمارى‌ها كوچك است و افراد اندكى به اين‌گونه بيمارى‌ها مبتلا هستند، بنابراين دكتر لانز برى معتقد است، در چنين وضعيتى بهتر است كه از شيوه Open-Source براى كشف دارو يا كشف استفاده‌هاى مختلف از يك دارو استفاده كرد. به همين دليل گروه او بسيارى از داده‌ها و نتايج تحقيقات خود را در يك قلمرو «دامين» عمومى در اينترنت مى‌گذارند. او معتقد است تنها با استفاده از چنين شيوه همكارى است كه مى‌توان دارو براى چنين بيمارى‌هايى پيدا كرد.
شباهت‌هاى ديگرى هم ميان تحقيقات بيومديكال و توسعه نرم‌افزارى Open-Source وجود دارد. اول آنكه هر دو عدد مشخصى از مردم را جذب مى‌كنند، بيولوژى هم مانند نرم‌افزارى متكى بر گروه‌هاى داوطلب و مشخصا دانشجويان كه تازه فارغ‌التحصيل شده و نيز اساتيد جوان كه انگيزه كافى براى ورود به چنين كارهايى را دارند، زيرا اين مساله شهرت حرفه‌اى آنها را افزايش خواهد داد. هدف هر دو توليدكنندگان نرم‌افزار و نيز بيولوژيست‌ها بهبود بخشيدن زندگى مردم و نيز ساختن جهانى بهتر براى زندگى است.
البته بايد گفت تفاوت‌ها هم ميان دو عرصه همچنان عميق است. نيازهاى مالى و نيز زمان براى تكميل پروژه‌ها در اين دو عرصه (بيومديكال و توليد نرم‌افزار) خيلى متفاوت است. يك قطعه جديد نرم‌افزارى مى‌تواند ظرف چند روز يا چند هفته تهيه شود و به ندرت توليد آن به چند ماه مى‌رسد. موانع براى ورود به اين عرصه هم خيلى كم هستند. بسيارى قطعات نرم‌افزارى به سادگى در گاراژ يا حتى اتاق خواب ساخته مى‌شوند، اما بر عكس تحقيقات داروسازى سال‌ها زمان مى‌برد، آزمايش‌ها بيشتر نااميدكننده‌اند تا موفق و نيازمند اعتبار مالى فراوان و قدرتمندى و در عين حال تجهيزات گران‌بها هستند، علاوه بر اينكه كار سخت و طولانى را نيز مى‌طلبند.
بازگشت به سرچشمه
اگر رويكرد Open-Source در عرصه بيومديكال آغاز شود هنوز دو سوال مهم در اين ميان بى پاسخ خواهد ماند. اولين سوال اين است كه آيا شيوه‌هاى Open-Source مى‌توانند ابتكارات و خلاقيت‌هاى ذاتى را تشويق و ترغيب نمايند؟ در عرصه نرم‌افزارى كرهايى كه انجام شده است در حوزه سيستم‌هاى عامل، پايگاه داده‌ها و … است كه بعضى مواقع بهتر و در پاره‌اى موارد بدتر از رقباى خود هستند، اما از ديدگاه كاربر اين موضوع چندان مهم نيست زيرا مجانى هستند. اما در عرصه بيومديكال جايى كه كمپانىهاى داروسازى با يكديگر رقابت سختى دارند چنين چيزى ممكن است؟ سوال دوم مربوط به واژه Open-Source است. چه معنايى دارد كه واژه Open-Source را براى عرصه‌‌هايى غير از توسعه و توليد نرم‌افزار را به كار مى‌بريم؟ چرا از واژه« Source Code »به جاى آن استفاده نكنيم؟ به نظر مى‌رسد به واژه‌اى غير از Open-Source احتياج است تا همكارى آزاد و داوطلبانه محققان عرصه بيومديكال در اينترنت را توصيف كند. آقاى نبك‌لر واژه محصول بدون مالك را پيشنهاد داده است، شايد كسى ديگر، در جايى ديگر بتواند واژه مناسب‌ترى پيشنهاد كند.
منبع : اكونوميست
