نام نویسنده: بهروز حاجيان
شرق – به گواه تاريخ جنگ ها در كنار تمام اثرات و پيامدهاى منفى اجتماعى، همواره جهش هايى را در فناورى به همراه داشته و اثرات شگرفى بر بخش هاى مختلف فعاليت هاى بشرى گذارده اند. در اين نوشتار به فاصله زمانى مابين جنگ هاى اول و دوم جهانى از منظرى متفاوت پرداخته و نگاهى اجمالى به موضوع امنيت اطلاعات در اين دوره، ظهور يكى از نخستين ماشين هاى رمزنگارى، تلاش هاى انجام شده به منظور شكست آن و تاثير عميق اين موضوع در فرجام يكى از مهمترين حوادث قرن گذشته خواهيم پرداخت.
در سال ۱۹۱۸ ميلادى مخترع آلمانى Arthur Scherbius به همراه دوست صميمى خود Richard Ritter شركت Scherbius & Ritter را تاسيس كردنـــد؛ يك شركت مهندسى متفاوت با زمينه فعاليت متنوع و نامحدود از توربين تا لوازم خانگي. A .Scherbius دانش آموخته مهندسى بر از دانشگاه هاى هانوور و مونيخ بود. دغدغه هميشگى او ساخت يك ماشين رمزنگارى به عنوان جايگزين روش هاى متداول قبلى براى كاربردهاى مختلف بود. انديشه اى كه منجر به ساخت يكى از نخستين ماشين هاى رمزنگارى و شناخته شده ترين سيستم رمز الكترومكانيكى شد. ماشين رمزنگارى جديد كه براساس تئورى ماشين هاى گردان (Rotor Machine) طراحى گرديده بود انيگما ناميده شد و در سال ۱۹۱۸ ثبت گرديد. اولين مدل انيگما داراى وزنى حدود ۱۲ كيلوگرم و ارزشى معادل ۳۰ هزار دلار در سال ۲۰۰۳ بود.
به رغم تاكيد Scherbius مبنى بر اهميت امنيت در مبادلات مالى و لزوم به كارگيرى انيگما به منظور ايجاد محرمانگى در ارتباطت تجارى، به سبب قيمت قابل توجه دستگاه، توجه كمترى در بخش هاى تجارى به آن شد. ارتش آلمان نيز در ابتدا توجه زيادى به ارزش هاى انيگما نشان نمى داد زيرا هنوز ناامن بودن و ضعف سيستم هاى مورد استفاده در طول جنگ اول جهانى بر آنها اثبات نشده و همچنان تصور مى شد اطلاع متفقين از برخى مكاتبات محرمانه در طول جنگ به سبب سرقت اطلاعات مربوطه توسط جاسوسان بوده است نه كشف پيام هاى رمز شده و شكست دستگاه هاى مورد استفاده در دوران جنگ.اين تصور تا يك دهه پس از جنگ اول جهانى ادامه داشت تا اينكه در سال ۱۹۲۳ برخى جزئيات مربوط به چگونگى دستيابى ارتش و سازمان هاى جاسوسى انگلستان به محتواى پيام هاى رمز مخابره شده توسط ارتش آلمان و كشف رمز آنها فاش شد، ابتدا توسط چرچيل هنگام بيان جزئيات حمله به رزمناو Magdebury در درياى بالتيك به سال ۱۹۱۴ و سپس براساس مطالب درج شده در مجموعه خاطرات چاپ شده توسط نيروى دريايى سلطنتى انگلستان، كه در آن به برخى اطلاعات كسب شده از كشف رمز پيام ها اشاره شده بود.
دوران بى توجه اى ارتش آلمان به انيگما خاتمه يافته بود و سازمان هاى نظامى پس از پذيرش حقايق تلخ جنگ اول جهانى و قبول ضعف سيستم هاى امنيتى مورد استفاده، درصدد اصلاح ساختار امنيتى ارتش و جايگزينى سيستم هاى موجود با ابزارى به مراتب قدرتمندتر برآمدند.
بى شك تنها انتخاب انيگما بود. مدل هاى متفاوتى از ماشين انيگما براى كاربردهاى نظامى و امور حكومتى توليد شدند. انيگماهاى جديد با مدل هاى پيشين مورد استفاده در ارتباطات تجارى متفاوت بوده و بنابراين مانعى در استفاده از آنها در كاربردهاى طبقه بندى شده ايجاد نمى كرد. انيگما رسماً در ارتش آلمان و ارتباطات طبقه بندى شده به خدمت گرفته شد و در كمتر از دو دهه بعد بيش از ۳۰ هزار انيگما توسط ارتش آلمان خريدارى شد. اشتباه جنگ اول جهانى تكرار شد و ارتش آلمان يك بار ديگر تمام ارتباطات خود را با اطمينان و خوشبينى كامل بر ماشين انيگما بنا نهاد، اشتباهى كه به گواه تاريخ و براساس مستندات منتشر شده چندين دهه پس از جنگ دوم جهانى، يكى از عوامل اصلى شكست ارتش نازى و سقوط رايش سوم بود. Scherbius مجال زندگى نيافت تا شكست انيگما و كشور خود را نظاره گر باشد و در سيزده مه ۱۹۲۹ در اثر يك حادثه رانندگى درگذشت.
تا سيزده سال پس از ساخت اولين نمونه ماشين انيگما تصور مى شد انيگما غيرقابل شكست و رمز آن غيرقابل كشف است تا اينكه در سال ۱۹۳۲يك افسر رياضيدان از بخش رمز سازمان اطلاعات ارتش لهستان به نام Marian Rejewski روشى كاملاً رياضى براى شكست انيگما ارائه كرد. روش ارائه شده توسط رياضيدان لهستانى علاوه بر ايجاد اميد در متفقين براى شكست انيگما يك دستاورد مهم ديگر در تاريخ رمزشناسى به همراه داشت كه عبارت بود از درك تاثير روش هاى رياضى در تحليل ساختارهاى رمزنگارى و ارزش دانش رياضيات و اهميت رياضيدانان در رمزشكنى بر خلاف رويه هاى پيشين.
با اثبات شكست پذيرى ماشين انيگما اميد در جبهه متفقين زنده و اقدامات اوليه به منظور تشكيل مجموعه اى متمركز براى فعاليت در اين خصوص انجام گرديد. دانش آموختگان كالج هاى معتبر انتخاب و در محلى به نام Bletchley Park گرد هم آمدند، عمارتى مناسب در حومه Milton Keynes در استان Buchingham و حدود ۸۰ كيلومترى لندن، در مسير راه آهن اصلى كمبريج به آكسفورد با امكان دسترسى به خطوط اصلى تلفن. Bletchley Park از هر حيث براى فعاليت در نظر گرفته شده مناب بود. در آگوست ۱۹۳۹ محل مورد بازديد رسمى قرار گرفته و به عنوان محل تشكل جديد رمزشكنان تحت عنوان «مدرسه رمز و كد حكومتى» رسماً فعاليت خود را با ۲۰۰ كارمند آغاز كرد. حجم بسيار بالاى مبادلات پيام هاى رمز شده توسط ارتش آلمان حكايت از شروع جنگى ديگر داشت. در آخرين روزهاى پيش از جنگ دوم جهانى به طور متوسط دو ميليون كلمه در روز توسط بخش هاى مختلف ارتش آلمان مبادله مى شد. همه چيز حكايت از وقوع حادثه اى غيرعادى داشت ولى هيچگونه اطلاعاتى از اين حجم بالاى پيام هاى مبادله شده استخراج نمى شد زيرا هنوز حمله موثرى بر عليه ماشين انيگما طرح ريزى نگرديده بود.
Bletchley Park داراى ساختارى منظم و شامل بخش هاى مختلف بود. هر بخش وظيفه كشف رمز و استخراج اطلاعات يكى از شبكه هاى ارتباطى ارتش آلمان را بر عهده داشت. افراد زيادى با تخصص هاى مختلف ولى در يك چارچوب بسيار منظم در آنجا مشغول فعاليت بودند به طورى كه در طول پنج سال از زمان تاسيس Bletchley Park حدود هفت هزار نفر با آن همكارى داشتند. در نهايت انيگماى مورد استفاده در نيروهاى هوايى و زمينى ارتش آلمان تحليل و اطلاعات ارزشمندى از كشف رمز پيام هاى مبادله شده در شبكه هاى ارتباطى نازى استخراج گرديد. شكست انيگماى مورد استفاده در نيروهاى هوايى و زمينى ارتش آلمان تماماً به سبب ضعف ساختار دستگاه نبوده و بخشى از آن به عدم رعايت كاربران در استفاده صحيح از دستگاه باز مى گرديد.
يكى از غيرقابل نفوذترين شبكه هاى ارتباطى ارتش آلمان شبكه ارتباطى نيروى دريايى خصوصاً ارتباطات مابين زيردريايى هاى ارتش نازى بود. علاوه بر استفاده از مدل ارتقا يافته ماشين انيگما در شبكه مذكور، به كارگيرى دستگاه نيز با دقت بيشترى توسط كاربران صورت مى گرفت.
به رغم كشف رمز انيگماى مورد استفاده در ساير شبكه ها در Bletchley Park، انيگماى به كارگرفته شده در شبكه ارتباطى نيروى دريايى همچنان غيرقابل شكست بوده و Bletchley Park را وادار ساخت به روش هاى ديگرى براى كشف رمز آن بپردازد.زيردريايى هاى ارتش نازى خطرى بسار جدى براى متفقين به شمار مى رفتند و به سبب وجود يك شبكه ارتباطى امن و غيرقابل نفوذ براى مبادلات پيام، خنثى كردن ماموريت آنها تقريباً غيرممكن به نظر مى رسيد. بر اساس آمار منتشر شده از ژوئن ۱۹۴۰ تا ژوئن ۱۹۴۱ به طور متوسط هر ماه پنجاه كشتى متفقين توسط زيردريايى هاى ارتش آلمان نابود مى شدند، به طورى كه در اواسط سال ۱۹۴۱ ارتش انگلستان به طور جدى با خطر عدم امكان جايگزينى كشتى هاى نابود شده مواجه و ادامه اين روند به معنى از دست دادن نبرد بالتيك و شكست در جنگ بود.پيچيدگى بيشتر انيگماى مورد استفاده در شبكه ارتباطى نيروى دريايى و دقت بيشتر كاربران دستگاه و در نتيجه عدم امكان كشف رمز آن بر پايه تئورى و روش هاى موجود، Bletchley Park را ناگزير ساخت به سبب حساسيت موضوع به يافتن راه حل ديگرى براى كشف رمز آن بپردازد. روش ها و طرح هاى مختلفى به اين منظور مطرح ولى هريك با مانعى براى اجرا مواجه مى شد. يكى از پيشنهادهاى مطرح شده سرقت دفترچه كليد مورد استفاده در شبكه بود. زيردريايى هاى ارتش آلمان به سبب طولانى بودن مدت ماموريت آنها و عدم امكان دسترسى به پايگاه در طول مدت عمليات به ناگزير از دفترچه هاى كليدى استفاده مى كردند كه براى دوره اى طولانى تر نسبت به ساير شبكه ها تنظيم و عموماً براى مدت يك ماه استفاده مى شدند.
طرح هاى مختلفى براى سرقت دفتچه كليد در Bletchley Park مطرح شدند. برگزيده پيشنهادهاى ارائه شده طرح هوشمندانه اى بود كه توسط يان فلمينگ خالق جيمزباند مطرح شد. فلمينگ در سال ۱۹۳۹ و در سن سى سالگى پس از پايان تحصيل زبان در استراليا و مونيخ و پشت سر گذاشتن يك دوره روزنامه نگارى در رويترز، به عنوان مشاور شخصى دريادار John Godfrey فرمانده سازمان اطلاعات نيروى دريايى انگلستان با درجه ناوبانى استخدام شد. زمينه كارى كه بعدها و در دوران بازنشستگى مبناى خلق جيمز باند و اساس داستان هاى مامور ۰۰۷ را تشكيل داد. قهرمانى كه چندين دهه بعد در سال ۱۹۵۳ با داستان Casino Royale به جهانيان معرفى شد. مامور ۰۰۷ ماحصل تجربيات و تبلور انديشه هاى فلمينگ در طول خدمت در نيروى دريايى و همكارى با Bletchley Park بود. قهرمانى كه اگرچه نتوانست در واقعيت و در طول جنگ دوم جهانى محقق كننده انديشه هاى فلمينگ باشد ولى در دوران جنگ سرد و در عالم تخيل همه تفكرات و دغدغه هاى او را به منصه ظهور درآورد.
فلمينگ يكى از همكاران Bletchley Park در بخش مربوط به شكست انيگماى نيروى دريايى بود. طرح ارائه شده توسط فلمينگ براى سرقت دفترچه كليد Operation Ruthless ناميده شد. براساس اين طرح يكى از بمب افكن هاى ساقط شده آلمانى بازسازى و پس از انتخاب تيمى از افسران مسلط به زبان آلمانى به عنوان سرنشينان آن، بمب افكن به وسيله پدافند خودى و در نزديكى يكى از كشتى هاى نازى مورد هدف قرار مى گرفت. كشتى نزديك به هواپيماى سرنگون شده نسبت به نجات سرنشينان آن اقدام و به اين ترتيب افسران انگليسى در لباس خلبانان آلمانى وارد كشتى و درصدد سرقت دفترچه رمز يا كپى بردارى از آن بر مى آمدند. پس از تاييد طرح فلمينگ، بمب افكن Heinkel بازسازى و يك گروه از افسران انگليسى مسلط به زبان آلمانى به عنوان گروه پروازى آن آماده انجام ماموريت شد. محل انجام ماموريت كانال انگليس در نزديكى Dover و زمان آن در ابتداى ماه در نظر گرفته شد تا بيشترين استفاده در طول ماه از دفترچه كليد مسروقه به عمل آيد. ماموريت آغاز شد ولى متأسفانه در طول مدت پيش بينى شده براى انجام آن هيچ كشتى آلمانى در منطقه تردد نكرد. ماموريت متوقف شد تا اينكه دفترچه مورد نظر از طريق ديگر در اختيار Bletchley Park قرار گرفت. رمز انيگماى نيروى دريايى كشف شد و دوران تاريك ارتش متفقين پايان پذيرفت.
بى ترديد در كنار تمام عوامل موثر در تغيير مسير جنگ دوم جهانى و سقوط ارتش آلمان، شكست ماشين انيگما و كشف رمز آن تاثيرى به سزا داشته و اشتباه مجدد ارتش آلمان در اعتماد كامل به يك ابزار امنيتى بار ديگر ارمغانى جز شكست را براى اين كشور به همراه نداشت.
تلاش هاى انجام شده در اين حوزه در طول دوران جنگ دوم جهانى هم از نقطه نظر ايجاد امنيت و هم از حيث روش ها و تكنيك هاى شكست ساختارهاى امنيتى بسيار قابل توجه هستند. اسرارى كه تا چندين دهه پس از جنگ محفوظ مانده و در اوايل دهه هفتاد برخى جزئيات آن به صورت عمومى منتشر گرديدند. دستاوردهايى كه اساس بسيارى از مفاهيم مدرن را در سال هاى بعد تشكيل مى دادند.
