اینترنت در ایران چگونه کار می‌‌کند؟ این پرسش به ظاهر ساده هنوز پاسخ واضحی در ذهن کاربران، مسوولان و متخصصان این عرصه ندارد. اظهارنظرها و برداشت‌های مختلف و گاه متناقض نشان‌گر فقدان شناخت دقیقی از این شبکه بین ذینفعان مختلف این شبکه در ایران است.

گزارش «اینترنت ایران» با تلاش تیم تحریریه آ‌ی‌تی‌ایران و نظرات کارشناسان حوزه اینترنت و به منظور بررسی ساختار و نحوه عملکرد اینترنت در ایران تهیه شده است. در این گزارش – پرونده  به شیوه ورود اینترنت به کشور، سیاست‌ها و قوانین حوزه اینترنت، نقش نهادها و شرکت‌ها در توزیع اینترنت و همچنین آمارهایی از بازیگران اصلی این حوزه پرداخته شده است.

آنچه که در این گزارش برای آن تلاش شده، شفاف سازی نقش بازیگران و عوامل موثر بر کیفیت و توزیع اینترنت در کشور است.

 

آنچه که در این گزارش برای آن تلاش شده، شفاف سازی نقش بازیگران و عوامل موثر بر کیفیت و توزیع اینترنت در کشور است. اشاره به نهادهای تصمیم‌گیرنده در خصوص شیوه توزیع اینترنت، ساز و کار فیلترینگ، نقش دیتاسنترها و همچنین شرکت‌های کلاد از موضوعاتی است که با شفاف سازی سازوکار آنها می‌توان تصویر بهتری از ساختار کلی اینترنت ایران از لحظه ورود آن به کشور تا لحظه رسیدن به کاربران عادی ترسیم کرد. علاوه بر این،برای درک میزان مصرف اینترنت در کشور در این گزارش خلاصه‌ای از آمارهای عملکرد  استارتاپ‌های بزرگ کشور در سال ۹۹ و ۱۴۰۰ گنجانده شده و در یک اینفوگرافی نیز نحوه عملکرد کلی شبکه ترسیم شده است.

امیدواریم انتشار این پرونده، تصویر حقیقی از عملکرد اینترنت و نهادهای موثر بر آن به مخاطبان عرضه کند هرچند قطعا به دلیل گستردگی این عرصه این گونه تلاش‌ها میتواند تنها بازنمای بخشی از این گستره باشد.

متن کامل این گزارش برای استفاده عموم آزاد است و می‌توانید آن را از لینک زیر به طور رایگان دانلود کنید.

دانلود گزارش اینترنت ایران

در ادامه خلاصه‌ای از این گزارش را می‌خوانید:

---

اینترنت ایران؛ روزهای آغازین

 

در گزارش ابتدایی این پرونده تلاش شده تا ضمن گفت‌و‌گو با پیشگامان حوزه IT در ایران، فضای اینترنت کشور در روزهای آغازین ترسیم شده  و سیر تحولات اینترنت در ایران از گذشته تا امروز و رسیدن به آنچه که کاربران امروزی از یک ارتباط اینترنتی تجربه می ‌کنند، روایت شود. بدون شک مطالعه این تاریخچه برای کاربران جوانتر که احتمالا شناخت کمتری از فناوری های اینترنتی در دهه 70 شمسی دارند، می‌تواند جذاب باشد.

ناصر علی سعادت، داستان خود درباره ورود فناوری حیرت انگیز اینترنت به کشور را چنین آغاز می کند: «اولین ارتباط من در آن‌ سال‌ها از طریق یک تلفن بین‌الملل به یک دانشگاه در آمریکا به صورت دایال‌آپ / Dial Up بود. در آن زمان اینترنت به شکل فعلی وجود نداشت؛ بلکه به صورت فضای داس و یونیکس و کامندلاین بود.

ما می‌توانستیم با تایپ کردن فرمان ها نتیجه‌ها را مشاهده کنیم. برای مثال در نتیجه چند فرمان، نرم‌افزاری بالا می‌آمد و به ما اجازه ارسال ایمیل را می‌داد. اما در سال 1372 اولین ارتباط رسمی ما از مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات ایران به یک شبکه علمی در اروپا اتفاق افتاد که بر اساس پروتکل بیت‌نت شکل گرفت.»

معماری فنی اینترنت ایران

سفر اینترنت از زمانی که وارد کشور می شود تا زمانی که به کاربر می رسد پر از پیچ و تاب و چالش است. برای اینکه مدیریت ترافیک داده ها به بهترین و بهینه ترین نحو انجام شود، ترافیک خریداری شده از تامین کنندگان خارجی، باید ازچندین مرحله عبور کند. تشریح نحوه توزیع اینترنت و مدیریت ابعاد فنی می تواند در شفافسازی شرایط سرویس دهندگان مختلف اینترنت، جایگاه آنها و حوزه اختیاراتشان موثر باشد. امیر ناظمی در گفت و گویی مفصل مسیر فنی و محتوایی ورود اینترنت به کشور را با بیانی ساده تشریح کرده است. به اعتقاد متخصصان شبکه، وجود یک شبکه ارتباطی داخلی یکی از ضروریات مدیریت بهینه یک شبکه ارتباطی است. به همین مناسبت در بخش هایی از گفتگو  با امیر ناظمی، به  علت وجودی و اهمیت راه اندازی شبکه ملی اطلاعات نیز پرداخته ایم.

امیر ناظمی، رییس سازمان فناوری اطلاعات در توضیح ساختار ورود و توزیع اینترنت به کشور می‌گوید: درگاه‌های اینترنت (گیت‌وی‌ها) را می‌توان اولین نقطه در ورود اینترنت به کشور به حساب آورد. پس از این مرحله، ترافیک ورودی به شبکه گیت‌وی ها از طریق ارتباطات اپراتورها (اپراتورهای سیار و ارتباطات ثابت) به کاربران نهایی تحویل داده می‌شود. اینترنت از طریق بیش از  ۶۰ لینک ورودی از مسیر‌های مختلف که عمدتا لینک‌های  G 100  هستند وارد می‌شود.

به گفته امیر ناظمی، نقش IXPها به طور کل و IXPتهران به طور خاص در تبادل ترافیک ایران بسیار کلیدی است و نقش به‌سزایی در افزایش کیفیت دسترسی مردم به محتوا و خدمات داخلی داشته است و در عین حال توانسته است پاسخگوی دغدغه‌های امنیتی، دغدغه‌های اقتصادی، دغدغه‌های اجتماعی و… باشد و همین امر آن را به موجودیت بسیار مهمی در زیرساخت‌های ارتباطی کشور تبدیل می‌کند.

معماری قانونی و سیاست‌های اینترنتی

پس از مشخص شدن چگونگی تامین پهنای باند اینترنت، توزیع و مدیریت فنی آن به سراغ  سیاست ها و قوانین حاکم بر این حوزه رفته‌ایم. در سالهای اخیر کاربران ایرانی انواع و اقسام فیلترینگ و محدودیت در دسترسی را تجربه کرده اند. قطعا بررسی اختیارات بخشهای مختلف بدنه حاکمیت اینترنت  در تعریف اینکه از زاویه حقوقی چه چیزی در فضای مجازی مجاز است و چه چیزی غیرمجاز، در شناخت این فضا بسیار موثر است. در گفتگویی که با محمدجعفر نعناکار، متخصص حقوق فناوری اطلاعات و اینترنت داشته ایم، سعی کردیم تا ابعاد مختلف این موضوع را مورد بررسی و نقد قرار دهیم.

به گفته نعناکار، رویکرد شورای عالی اطلاع رسانی برای اعمال فیلتر بر این فضا در آغاز عصر اینترنت، «فیلترینگ خانگی» بود. به این معنی که فرآیند فیلتر کردن محتواها تماما به خانواده‌ها سپرده شده بود و هر خانواده متناسب با عقاید، حساسیت ها، سبک زندگی و دیدگاه هایی که داشت، می‌توانست امکان نمایش دسته خاصی از محتواها و سایت‌ها را غیرفعال کند.

پس از این دوره، فیلترینگ با دستور قضایی و توسط هر ISP و از طریق اعمال جداگانه انجام می‌شد. زیرا در آن زمان هنوز شرکت زیرساخت تشکیل نشده بود و هر ISP مسئول توزیع اینترنت در منطقه خود بود و امکان مدیریت یکپارچه آن وجود نداشت.

اینترنت ایران به روایت اعداد

شورایی برای همه فصول

در مقطع زمانی فعلی، شورای عالی فضای مجازی را می توان قدرتمندترین نهاد قانونی در موضوع حاکمیت فضای مجازی به حساب آورد. اما این شورا تنها جز موثر در حکمرانی نیست و در سلسله مراتب تعریف شده، نهادهای بسیار دیگری نیز به مرور ایجاد شده اند. هرکدام از نهادها استدلالات قانونی و حقوقی خود را برای حضور در فضای حکمرانی فضای مجازی دارند و یا در جریان تحولات سیاسی نقشی در این فضا پیدا کرده‌اند. در بخشی از این پرونده و در قالب یک گزارش، به بررسی نقش، جایگاه و عملکرد شورای عالی فضای مجازی در سالهای اخیر پرداخته ایم.

آنطور که در حکم تشکیل و انتصاب اعضای این شورا آمده، شورای عالی فضای مجازی در راستای ایجاد نقطه‌ کانونی متمرکزی برای سیاست‌گذاری، تصمیم‌گیری و هماهنگی در فضای مجازی کشور به وجود آمده است.

شورای عالی فضای مجازی در تاریخ ۲۵ شهریور ۹۹ «طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات» را تصویب و پس از رساندن به استحضار رهبر این طرح را در مهر ۹۹ ابلاغ کرد.

پس از قطع اینترنت در آبان 98 شبکه ملی اطلاعات سبب نگرانی بخشی از مردم شده بود و به نظر می‌رسید حاکمیت به دنبال جایگزین کردن این شبکه با اینترنت بین الملل است. ناگفته نماند که سخنان مسئولین نیز بر حساسیت‌ این موضوع می‌افزود. هر چند در صحبت‌های دیگر مسئولان به این نگرانی پاسخ داده می‌شد و آن‌ها شبکه ملی اطلاعات را با قطع اینترنت بی ارتباط می‌دانستند.

رگولاتور تازه اینترنت ایران

پرداختن به نهاد تازه تاسیس «ساترا» که در سالهای اخیر نقش تنظیم‌گری رسانه‌های صوت و تصویر در فضای مجازی را برعهده گرفته از زاویه یک رگولاتور جدید در این فضا قابل تامل است. به خصوص آنکه با توسعه VOD ها شاهد ایجاد بازار و بازیگران جدیدی در این عرصه هستیم که هرکدام بخش مهمی از پهنای باند و مصرف اینترنت را به خود اختصاص داده‌اند.

همه چیز در رابطه با ساترا آنطور که در وبسایت این سازمان اعلام شده شفاف و دور از ابهام نیست. موضوعی که در برهه‌های زمانی مختلف سبب شکل‌گیری چالش‌های متعدد بین این سازمان تازه تأسیس و نهادهای ریشه داری در بخش دولتی ایران نظیر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان سینمایی و امور صمعی و بصری از یک سو و بازیگران بخش خصوصی نظیر VOD ها از سوی دیگر شده است. ساترا از زمان شکل‌گیری خود بارها موجب توقف پخش برنامه‌ها و سریال‌های مختلف از VOD ها شده است و همین مسئله موجب اعتراض این رسانه‌ها نسبت به ماهیت ساترا شده است.

آذری جهرمی نیز در یکی از گفت‌وگوهای خود در اریبهشت امسال در خصوص ساترا گفته بود: «ما به شکل‌گیری ساترا هم اعتراض داریم، بودجه‌ای به ساترا تخصیص یافته در حالی که این سازمان نه اساسنامه‌ای دارد، نه تشکیلاتی دارد، مشخص نیست که ابعاد این سازمان چیست و قانونی برای آن وجود ندارد.»

چوب جادوی اینترنت ایران

در این بخش در گفتگویی با محمد علی یوسفی زاده، مدیرعامل و بنیان‌گذار آسیاتک، یکی از قدیمی‌ترین و  شناخته ‌شده‌ترین شرکتهای خدمات دهنده اینترنت و خدمات دیتاسنتر سیر تحول اینترنت و تغییراتی را که در ساختار و نحوه توزیع آن طی دهه‌های اخیر ایجاد شده است بررسی می‌شوید.

به گفته یوسفی‌زاده در ابتدای به‌کارگیری اینترنت (که تکنولوژی روز دایال آپ بود) برای مقاصد پژوهشی و مصرفی، اینترنت از طریق ماهواره‌ها تامین می‌شد و شرکت‌هایی که قصد داشتند اینترنت تجاری ارائه دهند، باید پهنای باند مورد نیاز خود را از یکی از این مراکز دارای ماهواره خریداری می‌کردند و بعد بین مشترکان توزیع می‌کردند.

از دید یوسفی‌زاده، کیفیت اینترنت ثابت به سه عواملی بستگی دارد:

• بخشی از ارتباط در قالب ارتباطی است که برای رساندن اینترنت بین الملل تا تحویل به شرکت زیرساخت انجام می شود.
• بخش بعدی از زیرساخت تا مرکز تلفن‌ها و رسیدن به ISP ها (رسیدن تا لست مایل مشتری)
• از لست مایل مشتری تا داخل منزل

تاثیر رشد اینترنت بر صنعت کلاد

اینکه اکنون می توانیم با یک گوشی هوشمند ازخانه خرید کنیم، تاکسی اینترنتی بگیریم، انواع و اقسام اپلیکیشن های موبایلی را دانلود کنیم، درس بخوانیم و حتی در فضای آنلاین و شبکه های اجتماعی یک صفحه کاری برای خود درست کنیم، نتیجه گسترش اینترنت در سطح گسترده در ایران است. فراهم شدن امکان دسترسی به اینترنت برای تعداد قابل قبولی از شهروندان بود که زمینه را برای راه اندازی چنین سرویس ها و ایجاد استارتاپ های مختلف فراهم کرد. اکنون با زیرساخت های ابری و فناوری های ارتباطی، انجام بسیاری کارها که تا مدتی پیش رویایی به نظر می آمد ممکن و به عبارتی فضای ابری به محل زندگی دوم ما تبدیل شده است.در گفتگویی که با شماری از بازیگران اصلی فناوری ها و سرویس های ابری در ایران داشته ایم، سعی کردیم تا مخاطبان را با چند و چون این فضا و آنچه در حال رخ دادن است آشنا کنیم.

محمدهادی مبینی، مدیرعامل پارس‌پک در خصوص قابلیت‌های سرویس‌های کلاد می‌گوید: فاصله‌ای که میان ارزش فعلی بازار ابری ایران و ارزشی که طبق محاسبات جهانی باید داشته باشد وجود دارد، به خوبی می تواند پتانسیل های نهفته در این بخش را نشان دهد.

فرید فولادی، مدیرعامل (سابق و رییس هیات مدیره فعلی )  همکاران‌سیستم نیز با اشاره به اینکه فناوری‌های ارتباطی و ابری می‌توانند تاب‌آوری شرکتها را در برابر شرایط مختلف افزایش دهند اشاره می‌کند که زمانی تصور می‌‌شد باید هزینه‌های IT را کاهش داد اما امروز ثابت شده است که این هزینه‌ها درآمد بیش‌تر را برای کسب‌وکارها به همراه دارند.

مدیرعامل ابر آروان در خصوص نقش دولت در سرویس‌های کلاد می‌گوید: دولت در بازار می‌تواند هم به عنوان رگولاتور و هم به عنوان یک ابر مشتری فعالیت کند. ورود مستقیم دولت و سازمان‌های حاکمیتی با هر عنوانی در این بخش، ممکن است بتواند نیازهای کوتاه‌مدت تعریف شده‌شان را برآورده کند، اما تجربه حوزه‌های دیگر نشان داده است که در بلندمدت نه تنها خلق ارزشی نخواهند داشت که خود عامل کندی رشد خواهند شد.

 

سنجش ترافیک از آمار استارتاپ‌ها

طبق آخرین گزارش وزارت ارتباطات، پهنای باند ایران به 4 هزار و 309 گیگابیت بر ثانیه رسیده که نشان از رشد 50 برابری آن در مقایسه با 8 سال گذشته دارد. حال با این افزایش قابل توجه باید دید استارتاپ‌های بزرگ ایرانی چه سهمی از این  پهنای باند را مصرف می‌کنند و میلیون‌ها کاربر آنها چه رفتاری دارند.

دیجی کالا؛ بیش از 30 میلیون بازدیدکننده ماهانه

آمارهای این گزارش نشان می‌دهد که به طور میانگین ماهانه بیش از 30 میلیون کاربر یکتای ماهانه از این پلتفرم بازدید می کنند. به گفته دیجی کالا رکورد بازدید از این سایت در آذرماه سال گذشته و در جریان دو جشنواره فروش شکسته شده و در یک روز بیش از 17 میلیون بازدید از دیجی‌کالا صورت گرفته است.

فیلیمو: 36 میلیون گیگابایت مصرف در یک ماه

سرویس استریم محبوب ایرانی طبق آخرین آماری که اسفند 99 منتشر کرد، بیش از 1.1 میلیون کاربر فعال ماهانه دارد که قطعا تا امروز این رقم افزایش پیدا کرده است. طبق آنچه که فیلیمو در آمار خود به آن اشاره کرده، ماهانه بیش از 36 میلیون گیگابایت اینترنت توسط کاربران برای مشاهده فیلم در این سرویس مصرف می شود.

دیوار: 41 میلیارد بازدید آگهی در یک سال

دیوار به عنوان دومین اپلیکیشن محبوب ایرانی و با 44 میلیون نصب فعال حالا یکی از بزرگترین مصرف کنندگان اینترنت در ایران به حساب می آید.

در سال 99 بیش از 41 میلیارد بازدید از آگهی ها این پلتفرم صورت گرفته، رقمی که با شیوع کرونا نسبت به سال قبل با رشد 42 درصدی همراه بوده است.  مبل، پراید و گوشی برترین واژه های جست و جو شده در این پلتفرم هستند.

پشت دیوار صیانت

اینترنت و فضای مجازی در ایران مسیر پر پیچ و خمی را از ورود پهنای باند تا ارایه خدمات به کاربر نهایی طی کرده و با تمامی کم و کاستی هایی که داشته، اکنون توانسته به بستری برای بهبود زندگی هر یک از ما تبدیل شود. بهبودی که برای برخی افراد خود را در قالب درآمدزایی نشان می دهد و برای برخی دیگر آسان شدن زندگی و ارتباط و دسترسی به امکانات مختلف. حالا دیگر اینترنت به قدری با زندگی شهروندان در هم تنیده شده که مفهوم جدیدی نیز پیدا کرده است. شناخت دقیق نقش هرکدام از بازیگران این عرصه می‌تواند به درک واقعی معماری حکمرانی فضای مجازی و تاثیر نهادها و بازیگران مختلف در این عرصه کمک کند. دسترسی آزادانه به یک ارتباط اینترنتی بین المللی، باکیفیت و بدون محدودیت، مصداق برخورداری از آزادی بیان است و همین امر ارزش این ارتباط اینترنتی را برای ما دوچندان کرده است. به طوری که مطرح شدن هر موضوعی که  با احتمال خدشه به این حق اساسی همراه باشد، با حساسیت‌های زیادی همراه می‌شود.

طرح اخیر مجلس که به «صیانت» شهرت پیدا کرده نمونه ای از چنین موضوعاتی است. طرحی که با مطرح شدن آن در چندماه اخیر، جنجال گسترده ای در فضای مجازی کشور به پا و نگرانی هایی جدی برای فعالان این عرصه ایجاد کرد. با وجود آنکه هنوز هیچ قطعیتی درباره چند و چون آنچه قرار است با اجرای این طرح اتفاق بیفتد وجود ندارد، اما پیش نویس های منتشر شده این طرح باعث انتقادات فراوانی از طرف فعالان این عرصه و حتی از سوی شهروندان عادی شده است. زیرا آنچه این طرح هدف قرار داده، می تواند تاثیرات جدی بر زندگی روزمره همه ما داشته باشد. در گزارشی به شرح داستان این طرح از زمان معرفی تا امروز پرداخته ایم و شماری از مهم ترین تغییراتی که با اجرای این طرح می تواند ایجاد شود را ذکر کرده ایم.

---

با توجه به تغییر و تحولات مختلف فنی و حقوقی در مسیر فضای مجازی کشور، آی تی ایران این گزارش را به فراخور موضوعات جدید به روز خواهد کرد.

دانلود گزارش اینترنت ایران

 

• انتشار بخش یا بخش‌هایی از این گزارش با ذکر منبع آی تی ایران آزاد است.